- Сүрүн ыарахаттары биһиги региоммут айыл5атын, климатын уонна географическай усулуобуйатын  уратылара үөскэтэллэр. Онон бу сири-уоту сайыннарар инниттэн ити уратылары аахсар, билинэр быһыы-майгы олохсуйуохтаах.  

 

Биһиэхэ сир баайын туһа5а таһаарыы, производствоны тэрийии, тырааныспар, энергетика тутулун олохтооһун, үлэ5э дьону түмүү – барыта регион айыл5атын-климатын уонна географическай усулуобуйатын уратыларыттан быһаччы тутулуктаах, уонна ол тутулук сүнньүнэн ыарахаттары үөскэтэр, атахтаһар өттө баһыйар буолан тахсар. Биллэн турар, атахтыыр түгэн айыл5а ыарахаттарынан уонна географическай төрүөттэринэн эрэ муңурдаммат, ол гынан баран биһиги сирбитигэр-уоппутугар бу өрүт сүрүн, быһаарар суолталаах диэм этэ.

 

То5о диэтэххэ, оңорон таһаарыы (производство),  билиңңилии тылынан – бизнес хаһан ба5арар табыгастаах, барыстаах сиргэ ордук кэбэ5эстик сайдар үгэстээх. Аан дойду киэлитэ киэң, ол киэң таһымңа дьарыгырааччылар биһиги сирбитигэр эмиэ бизнеһи тэрийиигэ тэң усулуобуйа олохтонорун эрэйэллэр. Итинник ирдэбил сиэрэ сайдыылаах дойдуларга үгүс сыллар усталарыгар олохтоммута.   Онон, производствоны сайыннарарга инвестордары кэрэхсэтэр эрэ буолбакка, ону ааһан  кинилэри куоттарбат, мүччү  туппат  сорук эмиэ турар.

 

Биир тылынан эттэххэ, Дальнай Восток – ураты айыл5алаах-климаттаах сир буолан, биир үксүн манна ыытыллар ханнык ба5арар үлэ сыаната ыараан тахсар.Ити сокуоңңа көстүөхтээх, толору аахсыллыахтаах.

 

 

- Биллэн турар. Күн бүгүңңэ диэри ити соругу Россия5а ураты экономическай зоналары (ОЭЗ) тэрийиинэн ситиһэн кэлбиппит диэххэ сөп. Билигин Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар саңа концепцияны,  Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан (ТОР) концепцияны ордук тутуһа сатыыр курдуктар.

 

Дьиңэр, сокуон өттүттэн көрдөххө, бу икки хайысха правовой тутуллара уратылара суох. Общественнай сыаллара-соруктара эмиэ майгыннаһаллар: туһааннаах сиргэ-уокка  бизнескэ да,  бу  сир-уот   сайдыытыгар да муңутуурдук күрэстэһэр кыа5ы итиэннэ үбү ордук барыстаахтык угууга туһуламмыт  бизнес көрүңүн  тэрийии.

 

 

- Оннук. Инникитин макрорегион сайдыытын сүрүн сыала-соруга «Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыыта» судаарыстыбаннай тосхолунан быһаарыллыахтаах.

 

Бу тосхолго, бастатан туран, Дальнай Востогу тэтимнээхтик сайыннарыыга сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн, региону олоччу үрдүк  барыстаах,  бастың технологиялаах күрэстэһэр кыахтаах производстволаах, бигэ туруктаах экономикалаах региоңңа кубулутуу соруга киирбитэ.

 

Өскөтүн, бу Тосхол ситиһиилээхтик олоххо киирэр кыахтаммыта буоллар, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сиригэр-уотугар  айыл5а, инфраструктура уратыларын билинэр, социальнай-демографическай быһыыны-майгыны, оло5у-дьаһа5ы лаппа көннөрөр, сайдыы күөнүгэр регионнар уонна олохтоох нэһилиэнньэ кыһал5аларын, интэриэстэрин балайда күүскэ аахсар быһыы-майгы үөскэтиллиэхтээ5э.

 

Хомойуох иһин, бүгүн бу тосхолу үбүлээһин  күүскэ сарбылынна. Тосхолу үбүлээһин аан бастааңңы кэриңэ 5,7 трлн. солкуобайтан 3,8 трлн. солкуобайга тиийэ аччатылынна. Үбүлээһин кээмэйэ күн бүгүн да5аны биллэрдик үбүнэн-харчынан хааччыллыбакка турар.

 

 

 - Ордук суолталаахтара – икки. Бастакы хайысха  макрорегионы сайыннарар туһугар олохтоох табаары тас дойдуларга, ордук Азиатскай-Тихоокеанскай регион дойдуларыгар таһаарыыга туһуланар. Ол гынан баран, бүгүн бу туһаайыы сыччах бөдөң компанияларга эрэ төһө барыстаах өттүнэн улахан инвестиционнай бырайыактары талан ылыыга кубулуйан эрэр.

 

Маннык бырайыактар инникитин урутаан  сайдар территориялар (сирдэр-уоттар) төрүттэринэн буолуохтара диэн этэллэр. Дальнай Восток сайдыытын Министиэристибэтин иһитиннэриитинэн, итинник сокуон барыла Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар киирбит.

 

 

- Иккис туһаайыы Дальнай Востогу уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы туһунан этэр. Кэлимник уонна түргэн тэтимнээхтик  сайыннарыы  айыл5а баайын туһаныыны, атын да производствоны тэрийиини туһааннаах социальнай-экономическай инфраструктураны тэрийиини кытта таба дьүөрэлиири ирдиир.

 

Биллэн турар, бу хайысха түргэнник ситиһиллэр түмүктэргэ эрэ буолбакка, Дальнай Восток уонна Байкал регионун курдук Российскай Федерация киэң нэлэмэн сирин-уотун социальнай-экономическай сайдыытын кэлимник быһаарыыга туһаайыллар, ордук элбэх үбү-харчыны эрэйэр бырайыак. 

 

Бу бырайыак Российскай Федерация Федеральнай Мунньа5ын Федерациятын Сэбиэтин В.А.Штыров салайар үлэлиир бөлө5ө  бэлэмниир сокуоннарын пакетыгар киирэ сылдьар.

 

 

- Бу бөлөх сүрүннээн бүтүн макрорегион экономикатын өрө тардыыны хааччыйар аналлаах хас да5аны сокуон барылын тэңинэн ылынарга  этии киллэрбитэ.

 

Сүрүн сокуон барыла «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» диэн ааттаах. Бу сокуон барылын кытта тэңңэ РФ Түһээнин уонна Бюджетын кодекстарыгар, онтон да атын сокуоннарга уларытыы киллэрэр туһунан федеральнай сокуоннар барыллара көрүллүөхтээх.

 

Бу этиилэр ылылыннахтарына, Россия биир сүңкэн киэң макрорегионын сайыннарыыны сүрүннүүргэ олук буолар правовой аакталар саңа тиһиктэрэ оңоһуллуо5а.

 

 

- Итинник дьиксинии  оло5о суох. Дальнай Востогу уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы туһунан сокуон барыла Россия сокуонун тиһигин үрэйиигэ буолбакка, тупсарыыга уонна кэңэтиигэ туһуланар, ол эбэтэр макрорегион тэтимнээхтик сайдарыгар, баар сокуоннары макрорегион уратыларыттан көрөн чопчулуур уонна тупсарар правовой механизмы  олохтооһуңңа туһуланар.

 

Маннык ыраах сытар, айыл5а-климат, ис тутул, демография уонна да атын өттүнэн уустуктардаах  макрорегиоңңа оңорон таһаарыыны сайыннарар туһугар инвестордарга табыгастаах быраабыланы олохтуох, туруоруллубут былааны ситиһэр сөптөөх ньыманы тобулуох, социальнай сайдыыга, дьон-сэргэ оло5ор, чуолаан олохтоох дьон оло5ор сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэх тустаахпыт.

 

 Бу барыта  олохтоох уратылары, туруоруллубут соруктары  аахсан туран сокуонунан кэлимник сүрүннээһини, тустаах правовой ньымалары чопчулааһыны ирдиир.

 

 

- Россия5а билигин  туттулла сылдьар сокуоннар чэрчилэрин иһинэн, производство сайдыытыгар ханна ба5арар тэң усулуобуйа көрүллэр, олох-дьаһах тэң индикатордара туттуллар буоллахтарына, биһиги  Дальнай Восток уонна Хоту сир сайдыылара хаалан, киин сирдэртэн быстан-ойдон иһиилэрин тохтотор кыахпыт суох буолуо5а. Ол иһин биһиги  анаан туран «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» сокуон барылын төрүт оңостон ылынарга дьулуһабыт.

 

Өссө төгүл этэбин, Российскай Федерация5а билигин  туттулла сылдьар сокуоннар бүгүңңү күңңэ Дальнай Восток уонна Байкал макрорегионун сайыннарыы судаарыстыбаннай тосхолугар көрүллүбүт далааһыннаах кэлим сайдыыны толору хааччыйар кыахтара суох. Онон, Российскай Федерация билиңңи сокуоннарыгар уларытыылары киллэрбэккэ эрэ, биһиги Дальнай Восток уонна Хотугу дойду сирин-уотун хаалыыттан таһаарар улахан уустук, кыаллыбат да5аны буолуо5а. Маннык уларытыылар, бастатан туран, Дальнай Восток уонна Байкал регионун олорчу, ол эбэтэр быстах кэмңэ эбэтэр барыстаа5ын эрэ тала сылдьан буолбакка, кэлимник сайыннарыыга оло5уруохтаахтар.

 

 

- «Урутаан  сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» (ТОР) сокуон барыла  Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан уопсай сокуон  иһинэн эрэ көрүллүөн сөп.

 

Маныаха, урутаан  сайдар сир-уот туһунан федеральнай сокуон барыла билигин да5аны киэң дьүүллэһиигэ тахса илигин бэлиэтиибин. Бу сокуон барылын сүрүн хайысхаларын туһунан быстах-остох источниктартан эрэ билэбит. Бүгүңңү күңңэ биир өйдөнөр - икки барылы тэңңэ көрүү сокуону оңоруу үлэтин уустугурдар эрэ кыахтаах.

 

Онтон өскөтүн, «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» сокуон барылын төрүт быһыытынан ылыннахтарына, Дальнай Восток уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы тосхолунан көрүллүбүт соруктары быһаарыы инникитин балайда уустук буолуо5а.

 

 

 - Өрөспүүбүлүкэ парламена хара бастакыттан «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан» федеральнай сокуон барылын кытта үлэлэһэр. Биһиги бу сокуону ылыныы иһин туруулаһабыт. Ити биирэ. Иккиһинэн, биһиги бу сокуон барылыгар эмиэ уларытыылары туруорсабыт. Ол курдук, бэйэтин тутулугар да5аны, ис хоһоонугар да5аны кэккэ этиилэри киллэрбиппит. Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлө5ө сорох этиилэрбитин, холобур, өрөспүүбүлүкэ уонна регионнар интэриэстэрин аахсыы, дьон-сэргэ оло5ун таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтии, инвестордар уонна тэрилтэлэр эбэһээтэлистибэлэрин, экология боппуруостарын, үлэ5э олохтоох дьону тардыы, пенсиянан хааччыйыы уо.д.а. сүнньүнэн ылынна. Сорох этиибит көрүүгэ сылдьар.

 

Үлэлиир бөлөххө атын субъектартан да5аны элбэх этии киирэр. Олортон соро5о субъектарга барыларыгар эбэтэр үгүстэригэр сөп түбэһэр, оттон соро5о барсыбат. Биир тылынан, таска, оччо-наһаа көстүбэт буолан баран, Россия сокуону оңорооччуларын кытта дьүккүөрдээх, тыңааһыннаах сокуону оңорор үлэ сал5анан бара турар.

 

Муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускайга Российскай Федерация 13 субъектарын сокуон оңорор уорганнарын салайааччылара уонна В.А.Штыров салалталаах Федерация Сэбиэтин  Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын сокуонугар үлэлиир бөлө5ө кыттыылаах мунньахха бу федеральнай сокуоннар барыллара дьүүллэһиллиэхтэрэ.

 

Бастакы түмүктэр - Дальнай Восток уонна Байкал региона инники өттүгэр кэлим сайдыы суолун тутуһар дуу, эбэтэр быстах кэмңэ, талан ылан тэриллибит производстволарга тирэ5ирэн сайда сатыыр суолу батар дуу, - хайа санаа Россия салалтатыгар баһыйан эрэрэ онно балайда дьэңкэриэ5э дии саныыбын. Ил Түмэн кэлим сайдыы иһин тутуспут суолуттан туоруо суо5а.