«Восточнай» космодромтан көтөр ракеталар тобохторо түһүөхтээх сирдэрин туһунан кэпсэтиибитин салгыырбыт наадалаах. Итини биһиги ааҕааччыларбыт уонна ити тобохтор түһүөхтээх нэһилиэктэрин олохтоохторо быһаччы ирдииллэр. Ил Түмэн сис кэмитиэтин мунньаҕар «Федерация Космоска агентствотын сирдээҕи космическай тэрээһиннэрин киинин» отделын начальнига Олег Дмитриев сүрүн иһитиннэриини оҥорбутун туһунан ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэн турардаахпыт. Бу сырыыга экологтар уонна депутаттар ыйытыыларыгар «Роскосмос» бэрэстэбиитэлэ хайдах халы-мааргы эппиэттэспитин туһунан санаабын үллэстэргэ быһаарынным.

 

«Роскосмос» бэрэстэбиитэлигэр депутаттар даҕаны, мунньах кыттыылаахтара да үгүс ыйытыылары биэрбиттэрэ.

 

Горнай — Үөһээ Бүлүү быыбардыыр уокуругун бэрэстэбиитэлэ Марфа Филиппова: – Эһиги федерация «Доруобуйа» программатыгар эрэ сигэнэҕит. Тобохтор түһэллэринэн сибээстээн, эбии саҥа атын программа көрүллүө дуо?

 

— Ити ороскуоттарга Минфин биһиэхэ үбү көрбөт. Экологияҕа куһаҕан сабыдыал баара билиннэҕинэ эрэ биһиги дьарыктанабыт. Ону даҕаны Республика, «Роскосмос» уонна ханнык эмит тутулуга суох тэрилтэ буолан үс өрүттээх хамыыһыйа тэрийэн быһаардаҕына.

 

Журналист Николай Крылов: – Суол-иис куһаҕан. Эһиги үөһэнэн эрэ көтө сылдьан баар балаһыанньаны билсэ сатыы сылдьаҕыт. Республика айылҕа харыстабылыгар министрин солбуйааччы Сивцев «Фрегат» установкаҕа 2% тиийэ гептил туттулларын туһунан суруйар. Эн буоллаҕына гептил туттуллубат дии олороҕун. 1958 сыллаахха «Орфен» таһаарааччы саахалланан түспүтэ. II Күүлэт дьонун ол тобохторун хомуттарбыттара. Элбэх киһи хаан рагынан ыалдьан өлбүтэ биллэр, иккилии төбөлөөх ньирэйдэр төрөөбүттэрэ. Ол үрдүнэн нэһилиэнньэ доруобуйатынан дьарыктаммаппыт диэн быһаччы этэҕит.

 

— Биһиги итиннэ суол-иис тутан биэрэр санаабыт суох, салгынынан эрэ сылдьан боппуруостарбытын быһаарабыт. Ол сатаммат буоллаҕына эрэ, оройуоннар дьаһалталарын кытта кэпсэтиһиилэри ыытабыт. Кылгас кэмҥэ наадалаах оборудованиены туруорарбытыгар ханнык эмит дьиэни арендалаһыахпыт.

Холобур, норуоттар икки ардыларынааҕы космическай станция гидрозин уматыгынан таһаарыллар. Сорох аппараттар бастакы тахсыыларыгар ыгыллыбыт азоту туһаналлар. Разгоннай блоктарга кислороду, водороду тутталлар эрээри, гептил эмиэ туһаныллааччы. Ол гынан баран ити ракетаны таһаарааччыларга сыһыана суох. Ракета саахала суох таҕыстаҕына, разгоннай блок сиргэ олох да түспэт. Ол иһин акыйаан соҕуруу өттүнэн умайан түһэллэр. (Автортан: Ол аата сиргэ түһэрэ чахчы сэрэхтээҕин иһин акыйааҥҥа ыытан эрдэхтэрэ). «Восточнайтан» бастакы таһаарыыга разгоннай блога суох көтүтэргэ былааннаан олоробут. (Автортан: Дьэ итиннэ сытар сэрэҕэ. Бэйэлэрэ билинэллэринэн, таһаарыллар ракеталар 8 %-нара саахалланар эбит ээ…)

 

Ил Түмэн депутата Алена Атласова: – 1986 сыллаахха Горнай улууһун Мытаах нэһилиэгэр ракета түспүтэ. Онно кэлэ сылдьыбыт чиновниктар онкология киинин тутан биэриэх буолан эрэннэрбиттэрэ. Мин рагынан ыалдьыбыт оҕолоох төрөппүттэри кытта алтыһарым элбэх, ол тухары кинилэр рак ыарыы тарҕаныытын ракеталар тобохторо түһүүлэрин кытта быһаччы сибээстииллэр. Ракета тобохторо түһэр сирдэригэр онкология тарҕанарын анаан-минээн чинчийии ыытыллыбыта дуу, суох дуу?

 

— Итинник чинчийиилэр толору Алтайга ыытыллыбыттара, онно онкология ракеталар көтүүлэрин кытта быһаччы сибээһэ суоҕа быһаарыллыбыта. Атын регионнарга эмиэ тутулуга суох тэрилтэлэринэн ыытылллыбыттара. (Автортан: ол тэрилтэлэр ааттара, лицензиялара? Хаһан, хайдах, төһө өр чинчийбиттэрий? Ол докумуоннар ханна баалларый? Эмиэ сыл аҥаарыгар биирдэ анаалыс ылбыттарын эрэ кэпсиир дуу!?) Алтайга сир аннынааҕы ууларга марганец күүскэ тахсыытыттан оҕолор саһарар ыарыытыгар ылларбыт этилэр (Автортан: уопсайынан, кини этэринэн, ыарыы тарҕанарыгар ракета эрэ тобоҕо сыһыана суох эбит. Ол аллара сытар уулар туохтан көбөн тахсыбыттарый? Биһиэхэ ирбэт тоҥҥо сир аннынааҕы уулар ханна да сүтэн хаалбаттар, барыта үрүт араҥа ууларын кытта тымырдарынан-сыдьааннарынан сибээстэһэ сыталлар. Ону ким эмит үөрэппиттээх дуо? Сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэр сүһүрдүбүт ууларын билиҥҥэ диэри иһэ олорор буоллахпытына ким билиэй! Тойон Дмитриев II Күүлэккэ 400 киһи олороруттан 1958 сыллааҕы ракета саахалын кэнниттэн аҥардас рактан 50-ча киһи, сүрэх-тымыр ыарыытыттан (хаан ыарыыта эмиэ) 98 киһи, куртах-оһоҕос ыарыыларыттан 11 киһи өлбүтүн нэһилиэнньэ ахсааныгар түҥэтэн көрбөтөҕө чахчы!).

 

Саха сиринээҕи космофизика институтун директора Евгений Бережко: – Спутникка туруоруллубут прибордар көмөлөрүнэн «Полярнай» диэн ааттаммыт орбитаттан сир шарын бары кэтирээһиннэрин (широты) барыларын көрүөххэ сөп. Манна көрдөрөр орбиталарыҥ үрдүк кэтирээһиннэринэн көппөттөр. Ол аата эһиги туруорунар соруккутун толорбот курдуккут. Эһиги төһө кыалларынан космодрому экваторга чугас тутаары гынар эбиккит, онон намыһах иҥнэйиилээх көтүүлэргэ туһаныллыахтарын сөп.

Мин көрдөхпүнэ, «Восточнай» атыттартан ханнык да ордуга суох, кыра геофизическай кэтирээһиннээх. Онон ити спутниктары Плесецкэйтэн көтүтэр ордук буолуо суоҕа дуо? Оччоҕуна тобохтор түһэр кыһалҕалара тохтуур. Дьон олохсуйбатах Хотугу Муустаах акыйааҥҥа түһүөх этилэр.

— Мин кыра кистэлэҥи арыйыым. Плесецкэй байыаннай космодром оборона министерствотыгар бас бэринэр, «Роскосмоска» бас бэриммэт. Ол эрэ буолбатах, онно ураты ыраас аппараттары, частовай камералары, ордук оптикалаахтары туһанар кыаллыбат. Ол көтөргө олус кичэллээх бэлэмнэниини ирдиир. Ол иһин «Восточнайга» Россия национальнай космодрома тэриллиэхтээх. Уонна онтон ракеталар ол наадалаах иҥнэйиилээх орбитанан көтүөхтээхтэр.

 

— Сөптөөх общественнай өйү-санааны үөскэтэр, нэһилиэнньэни, ол иһигэр бу саалаҕа баар дьону уоскутар наадатыгар баар статистиканы олус судургутук, чуолкайдык ырытан, анаалыстаан биэриэххэ баар этэ. Туох хоромньу тахсыан сөбүй, онно ханнык суоттааһыннар баалларый? СССР-га, кэнники сылларга Россияҕа ыытыллыбыт тыһыынчанан көтүтүүлэргэ тахсыбыт хоромньуну, айылҕаҕа сабыдыалын ырытан көрдөрөргүт буоллар итэҕэтиилээх буолуо этэ. Тоҕо эһиги итинник оҥорбоккутуй?

 

— Биһиэхэ тобохтор түһэр оройуоннарынан эрэ талыллан ылыллыбыт статистика сыыппаралара бааллар. Бу ракеталар бастакы сүһүөхтэрин тобохторо түһэр да сирдэригэр быһаччы химия сабыдыала мэлдьи көстөр буолбатах (!!!). Бэрт кыра сиргэ киртийии тахсар. Ойоҕос блоктар бүтүннүү түһэр буоланнар кыраһыын ордон хаалар. Головной обтекатель түһэр сиригэр айылҕаҕа сабыдыал тахсарыгар статистикабыт суох. (Автортан: Көстөрүн курдук, ханна да статистика суох эбит).

 

Ирбэт тоҥу чинчийэр институт директорын солбуйааччы Виктор Шепелев: – Тобохтор төһө улаханнаах буолуохтарын сөбүй? Сиргэ төһө түргэнник түһэллэрий, ол кэмҥэ төһө кыраадыска диэри итийэллэрий?

 

— Саамай улахана балтараа, икки миэтэрэлээх тобохтор түһэллэр. Ол эрээри, түөрт двигательнай установка, биирдиитэ 2-лии тонна ыйааһыннаах, алдьаммакка түһүөхтэрин сөп (Ол аата улахан трактор мотуорун саҕалар эбит. Өссө олор «сойон баран сиргэ түһэллэр» диэн итэҕэтэ сатыыр. Хаһан да онно баһаар тахсыбатаҕа диир).

 

— Республика правительствотын кытта билиҥҥитэ дуогабарга илии баттаһылла илик, ол эрээри, биһиги дуогабар барылын ыыппыппыт. Онон 2014 сыл бүтүүтэ, 2015 сыл саҥата илии баттаһыахтаахпыт. Республика правительствота бэйэтин этиилэрин оҥорбута, ону 99 % ылыныахпыт дии саныыбын.

 

Депутат Александр Сусоев: – 20 сыллааҕыта эрэ научнай чинчийиилэр ыытыллыбыттарын туһунан кэпсиигин. Биһиэхэ дойду тоҕус бөдөҥ федеральнай университеттарыттан биирдэстэрэ баар, онно олус күүскэ сайдыбыт медицинскэй, физико-техническэй институттар бааллар. Кинилэр чинчийии ыытаннар түмүк таһаараллара буоллар дьон ордук ылыныа, итэҕэйиэ этэ. Эн ону туох дии саныыгын?

— Ракеталарбытын ыыта иликпититтэн рагынан ыалдьан эрэҕит дуо?! Мин өссө төгүл этэбин, кытаанах уматык туттулуннаҕына, буортулааһыны оҥороро биллэр! Ол гынан баран, рак ыарыыга тириэрдэрэ биллибэт! Мин 90-с сыллардаахха толору чинчийии ыытыллыбыта диэн этэ сатыыбын, оттон тобохтор түһэр сирдэригэр хас көтүү аайы 100 % научнай чинчийиилэри ыытабыт, — диэн сымыйалаан кубарытта уонна депутаппытын күргүйдээн кэбистэ… Биһиги киһибит: «Сөп, өйдөөтүм, баһыыба» диэхтээтэ…

 

 

Оо, дьэ, баһыыбалыырбытынан баҕас култууралаах омукпут! “Баччааҥҥа диэри түөрт тобоҕу булбакка сылдьабыт” дии туран “100 % научнай чинчийиилэри ыыттыбыт” диир киһиэхэ баһыыбалаан да диэн! Дьиҥэ, Бүлүү сүнньүгэр 30-ча сиргэ тобохтор хомуллубакка сыталларын кэпсииллэр. Билбэппит-көрбөппүт бэрт, саахал бөҕө тахсарын, сүһүрдүү бөҕөнү оҥороллорун, бэл Россия прокуратурата дьарыктана сатыырын бэлэһигэр анньан баран трибунаттан үүрэн түһэриэххэ баар этэ!

 

Мониторинг ый аайы уонунан сылларга ыытылыннаҕына эрэ мониторинг диэн аатырыан сөп. Күһүн, саас кэлэн радиация фонун кэмнээн барыы мониторинг диэн аатырбат. Ону таһынан, гептил тохтубут да буоллаҕына, ханнык да тас көстүүтэ суох симэлийэн хаалар уонна ол сытан үйэлэр тухары сүһүрдэр дьайыылааҕа дииллэр.