Мунньах саҕаланыытыгар Вячеслав Штыров күүтүллэр үлэҕэ сүрүн хайысхалары бэлиэтээтэ: «Дойду президенэ Владимир Путин XXI үйэҕэ бүтүннүүтүгэр Россия уопсай национальнай соругунан Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыыта буоларын бэлиэтээбитэ. Кэнники уон сылларга Азия-Чуумупу акыйаан  региона  аан дойду экономикатыгар бас-көс балаһыанньаны ылара күүһүрэн иһэр. Итинник быһыыга-майгыга Российскай Федерация Уһук Илин өттө хаалыылаах буолар кутталланна».

Сенатор этэринэн, өссө 2006 сылга РФ куттал суох буолуутугар Сэбиэтэ  биһиги макрорегиоммут сайдыытын стратегиятын оҥорбута, онно дойду бүтүн уонна куттала суох буолуутугар суоһуур үөскээбит хаалыыны туоратар миэрэлэри уопсай саба быраҕан быһаарбыта.

 

Туһааннаах программа оҥоһуллубута эрээри, кини толору күүһүнэн үлэлиирин туһугар сөптөөх сокуон базата ирдэнэр.

 

Вячеслав Штыров кини салалтатынан бэлэмнэммит сокуон барылыгар маннык быһаарыыны биэрдэ: «Бу уустук, ис дьиҥэр Дальнай Восток уонна Байкал регионун кэлимсэ сайдыытын кодекса. Барылга үлэ билиҥҥи туругунан өссө да түмүктэнэ илик, билигин кинини ситэрэр сыалтан киэҥ дьүүллэһии саҕаланна. Баһаам элбэх этии киирдэ».

В.Штыров этэринэн, барылы утарааччы элбэх. Сэмэлээһиннэртэн биир сүрүннэрэ: макрорегион туһунан сокуон дойду бүттүүн сокуонунан хабыллар эйгэтин кэһэр. Ол эрээри итинник буолбатах, бары регионнарга нуормалар биирдэр, оттон дьиҥнээх олох усулуобуйалара араастар, онон Дальнай Востокка олорооччулар төрүкү да барыһа суох усулуобуйалаахтар, бу сокуон ити балаһыанньаны тэҥниир.

 

Көрүллэр сокуон барыла соҕотох буолбатах, Дальнай Восток сайдыытыгар Министиэристибэ иһигэр бэлэмнэнэр барыйаана баар. Ону күннээҕи кэпсэтиигэ инникилээн сайдар сирдэр-уоттар (ТОР) тустарынан сокуон дииллэр. Итиниэхэ сыһыаннаан Вячеслав Анатольевич маннык быһаарда: «Биһиги кинини бэлэмнээһиҥҥэ кыттабыт, биһиги сокуоммут уопсай ис утумугар сөп түбэһэр, утарыласпат».

 

Сенатор ордук чорботон быйыл кулун тутар 27 күнүгэр Ново-Огарёвоҕа Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ РФ президенин кытта көрсүһүүлэригэр  тохтоото. В.Путин сокуон барылын оҥорууну түмүктүүр уонна киниэхэ тус бэйэтигэр ыытар соругу туруорбут. Ону таһынан Дьокуускайга Федерация Сэбиэтин көһө сылдьар мунньаҕар сокуон барыла дьүүллэһиллиэхтээҕин туһунан киниэхэ иһитиннэрбиттэр.

 

Салгыы Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, региональнай политикаҕа, олохтоох салайыныыга уонна Хоту сир дьыалаларыгар Кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Киричук тылы ылла: «Дальнай Восток туһунан сокуон икки барыйаанын туһунан кэпсэтэбит. Тута бэлиэтиибин, ким да кинилэри бэйэ-бэйэлэригэр утары туруорбат. Биир барыл бастыҥ өрүттэрин атыҥҥа киллэрии туһунан дьүүллэһиллибитэ. Этиилэргэ бэлиэтэммитин курдук, макрорегион проблемаларын быһаарыыга кэлимсэ сыһыан ордугунан ааҕыллар. Ону сэргэ уруккуттан баар эргэ предприятиеларга чэпчэтиилэр бэриллибэттэрин, Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарыгар ураты усулуобуйалар тустарынан этилиннэ. Этиилэр уонна ураты санаалар балайда элбэхтэр. Мин санаабар, биһиги икки сүрүн ыйытыыга хоруйдуохтаахпыт: Дальнай Востокка тугу оҥорон таһаарабыт уонна ону ханна батарабыт? Чааһынай хапытаал кыттыыта суох маны барытын өрө көтөҕөр кыах суоҕа өйдөнөр, онон сокуон аакталара ирдэнэллэр».

 

Саха  Өрөспүүбүлүкэтин президенэ Егор Борисов бэйэтин этиитигэр манныгы бэлиэтээтэ: «Оруобуна биир сыллааҕыта чуолаан бу саалаҕа буолбут РФ Бырабыыталыстыбатын мунньаҕар Дальнай Восток сайдыытын программата саҕаламмыта». Бүгүн ити уһулуччу суолталаах тема Федерация Сэбиэтиттэн бэрэстэбиитэллэри, Дальнай Восток бары регионнарыттан уонна Байкал регионуттан интэриэстээх өрүттэри бу саалаҕа муста. Саха сирин баһылыга макрорегион сайдыытын араас барыйааннара баалларын үрдүнэн, билигин үлэлиир сокуоннары умнуо суохтаахпытын эттэ. Хас биирдии сокуоҥҥа биһиги региоммут уратыларын учуоттуур балаһыанньалар баар буолуохтаахтар.

 

Тырааныспар инфраструктурата суоҕа – сүрүн хааччахтыыр төрүөттэртэн биирдэстэрэ. Онон судаарыстыба инфраструктура  бырайыактарыгар кыттыах тустаах, чуолаан маннык сыһыан инвестордары тардар. Олох көрдөрөрүнэн, ити биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үтүө түмүктэри аҕалар.

 

Егор Борисов хотугу тиэйии проблемаларыгар тохтоото: «Бу хат-хат тиэйиилээх-сүөкээһиннээх тырааныспар уустук схемата, ол хотугу оройуоннарга олох ыарыырыгар уонна олохтоох тэрилтэлэр күрэстэһэр кыахтара сүтэригэр тиэрдэр. Оттон федеральнай министиэристибэлэргэ уонна биэдэмистибэлэргэ хотугу тиэйиини, холобурга ыллахха, Калужскай уобаласка тиэрдиигэ тэҥнииллэр». Өрөспүүбүлүкэ президенэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирдэригэр тырааныспар схематын ураты усулуобуйаларын сокуонунан бигэргэтэргэ уонна ити араастаһыыны сокуон өттүттэн билинэргэ этии оҥордо.

 

Егор Афанасьевич: «Кылаабынайа, киһи, Дальнай Восток олохтоохторо бэйэлэрин экономическай үлэлэригэр Россия киин уобаластарын кытта тэҥ усулуобуйалары ылыахтаахтар», - диэн эттэ. Кини Дальнай Восток олохтоохторугар анаан ураты усулуобуйалаах анал ипотека программатын киллэрэргэ этии оҥордо.Чэпчэтиилэр промышленнай эйгэҕэ эрэ сыһыаннаах буолуо суохтаахтар, аграрниктар, бюджет үлэһиттэрин туһунан умнар табыллыбат, онтон атын туһааннаах социальнай тыҥааһын үөскүөн сөп. 

 

Егор Борисов манныгы бэлиэтээтэ: «Биһиги ыраах сытар аҕыйах нэһилиэнньэлээх сирдэргэ оскуолалары, медицинскэй тэрилтэлэри хаалларар туһугар турууласпыппыт хас эмэ сыл буолла да, бакаа түмүгэ суох». Чахчы да, бу проблема макрорегион олохтоохторун барытын таарыйар. Саха сирин президенэ бэлиэтээбитинэн, саҥа кэлэр дьоҥҥо эрэ чэпчэтиилэри биэрэн, Дальнай Восток уонна Байкал регионун төрүт нэһилиэнньэтин тэҥэ суох балаһыанньатын таһаарар табыллыбат. Туспа тема – регионнар бюджеттарыгар киирбэккэ хаалар дохуоттар. Егор Борисов санаатынан, бөдөҥ тэрилтэлэргэ нолуокка чэпчэтиилэр регионнар бюджеттарыгар толуйуулары учуоттаан киллэриллиэх тустаахтар.

 

Дальнай Восток сайдыытыгар Министиэристибэ бэрэстэбиитэлэ Павел Волков бэйэтин этиитигэр бу икки оҥоһуллар сокуон барыллара күрэстэспэттэрин, кинилэри биир үлэлиир докумуоҥҥа холбуур кыаллыаҕын туһунан билиннэ.  

 

Оттон Вячеслав Штыров эбэн эттэ: «Саха сирин президенэ Борисов Дальнай Восток сайдыытыгар Министиэристибэ оҥорор сокуонун чэрчитин таһыгар хаалбыт үгүс кэккэ боппуруостары көтөхтө. Министиэристибэ инникилээн сайдар сирдэри-уоттары тэрийии туһунан дойду президенин сорудаҕын толороро өйдөнөр. Ол эрээри онтон атын боппуруостар күлүккэ хаалаллар, дьэ олору биһиги бэйэбит барыйааммытыгар суруйуохтаахпыт. ТОРдар (инникилээн сайдыы сирэ-уота) тустарынан сокуон биһиэнин иһигэр киириэхтээх».

 

Федерация Сэбиэтин социальнай политикаҕа Кэмитиэтин чилиэнэ Татьяна Заболотная: «Биһиги 1,5 мөл. гражданнарбытын сүтэрдибит. Дьон көһүүтүн тохтотуу стратегическай суолталаах», - диэн долгуйан эттэ. Кини чопчу этиилэрин иһитиннэрдэ: байыаннай пенсиялаахтарга сир учаастактарын босхо биэрии; эдэр быраастарга эрэ буолбакка, үлэлэрин ыстааһын толорбут дьоҥҥо эмиэ подъемнайдары биэриэххэ; вузтарга бюджет миэстэлэрин ирээтин элбэтиэххэ; икки сыл үлэлээбит кэннэ олорор дьиэҕэ субсидияны киллэриэххэ.  

 

Россия Экономическай сайдыыга министиэристибэтин ураты экономическай зоналарга, регионнар уонна монокуораттар сайдыыларын бырайыактарыгар Департаменын директорын солбуйааччы Евгений Катаев этиитигэр хардаран, Вячеслав Штыров маннык бэлиэтээтэ: «Туочукаларынан быһаарыылар нэһилиэнньэ көһүүтүн тохтоторго көмөлөһүөхтэрэ суоҕа. Дальнай Востокка олоххо ситиһиилээхтик киирбит бырайыактар бааллар: Сахалиҥҥа ньиэби хостооһун, ИСЧА (ВСТО) трубопровод, «Восточный» космодром уонна да атыттар, ол эрээри олор көмөлөрүнэн төрдүттэн хамсааһыны ситиһэр кыаллыбата. Мин эгилитэ-бугулута суох кырдьыгынан этэбин: биһиги Дальнай Востогу уонна Байкал регионун барытын ураты экономическай зонаҕа кубулутарга сорунабыт. Итини министиэристибэлэргэ уонна биэдэмистибэлэргэ биһигини истэллэрин курдук быһаччы этэбит».

 

«Росгеология» ААО генеральнай директорын бастакы солбуйааччы Геннадий Алексеев, Федерация Сэбиэтин аграрнай, ас-үөл политикатыгар уонна айылҕаны туһаныыга Кэмитиэтин чилиэнэ Олег Каньков, Госдума энергетикаҕа Кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Левченко эмиэ сокуон барылын кэккэ балаһыанньаларыгар тохтоотулар. Тыл эппит дьон бары икки барыл бэйэ-бэйэлэригэр утарыласпаттарын, ол оннугар эбэн биэрэллэрин эттилэр.   

 

Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков бэйэтин этиитигэр федеральнай сокуон барылларын дьүүллэһии ураты суолталааҕын бэлиэтээтэ. Чуолаан, Саха сирин парламенын тэрээһинэ ити сыалы-соругу ситиһэргэ суоттанар. Кини: «Сокуоннары регионнар санааларын учуоттаабакка ылар эбит буоллахха, олох көрдөрөрүнэн, кэнэҕэс кинилэри эбии ситэрэн оҥорорго күһэллиэхпит».

Саха сирин парламенын спикерэ макрорегион сайдыытын түргэтэтиигэ кэлимсэ сыһыаны быһаччы өйүүрүн биллэрдэ уонна сокуон барыла бу күннэргэ Ил Түмэн ыҥырыытынан Дьокуускайга мустубут Дальнай Восток уонна Байкал регионун бэрэстэбиитэллэрин саамай киэҥ өйөбүлүн ылбытын бэлиэтээтэ.

 

Амур уобалаһын Сокуону таһаарар Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Константин Дьяконов сокуон барылын ыстатыйаларыгар Амур сокуону оҥорооччуларын чопчу этиилэригэр уонна көннөрүүлэригэр тохтоото. Кини эмиэ регион сайдыытыгар кэлимсэ сыһыан наадатын бэлиэтээтэ.

 

Федерация Сэбиэтигэр Саха сириттэн сенатор Александр Акимов: «Билигин макрорегион сайдыытыгар кимэн киириигэ история кыах биэрэр. Үчүгэйдик умнуллубут эргэни өйдөөн ылыаҕыҥ – Дальнай Востогу баһылааһыҥҥа сэбиэскэй кэмнээҕи уопуту, Комсомольск-на-Амуре, БАМ-ы хайдах туппуттарын», - диэтэ. Сенатор бэлиэтээбитинэн, Дальнай Восток уонна Байкал регионугар ураты усулуобуйалар тустарынан анал сокуона суох бу процесс бюрократическай бытаарыыттан тардыллыаҕа, онон Федерация Сэбиэтэ бу сокуону туруорсар.

 

Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Жанна Иванова туризм оруолун ураты тутан бэлиэтээтэ уонна киин Россия ыччата Дальнай Востоу бэйэтин хараҕынан көрөрүгэр регион субъектара көмөлөһөллөрүгэр ыҥырда. Сенатор «биһиги төрөппүттэрбит манна чуолаан романтиканы, тайҕа сытын эккирэтэн кэлбиттэрин…» умнубаттарыгар эттэ.

РНА Экономика институтун директорын бастакы солбуйааччы, РНА чилиэн-корреспондена Дмитрий Сорокин бэйэтин этиитигэр регион уратыларын бэлиэтээтэ: «Бүгүн экономическай олох киинэ Азия-Чуумпу акыйаан регионугар баар. Эһиги дьиҥнээхтик кини чааһынан буолаҕыт. Онно хайдах быһыылаахтык тардыллыаххытый (онтон ойдон хаалар сатаммат) – сырье эбиискэтин курдук дуо? Оччоҕуна дойду бүтүн буолуутугар куттал үөскүүр. Дальнай Восток тоҕо көтөн сайдыытыгар мегабырайыак суһаллык ирдэнэр, онон сокуон наадалаах. Биһиэхэ сокуон барылыгар ирдэбиллэр бааллар, ол эрээри сыалбыт-сорукпут – бу сокуону умсарыыны таһаарыа суохтаахпыт. Итини оҥоруохтарын баҕарааччылар элбэхтэр диэн эһигини итэҕэтэбин.  Бу регион экология өттүнэн куттала суох буолуутун туһунан этиилэри сокуон барылыгар биһиги булбатахпыт хомолтолоох. Итини Байкалга. Аммаҕа, Алдаҥҥа устубут, Халыма трассатынан айаннаабыт уонна бу айылҕаны истэн эрэ билэр буолбатах киһи быһыытынан этэбин – ити ыстатыйалары, баһаалыста, киллэриҥ…»

 

Хабаровскай кыраай Сокуону таһаарар Думатын бэрэссэдээтэлэ, «Дальнай Восток уонна Забайкалье» Парламеннар Ассоциацияларын президенэ Виктор Чудов: «Биһиги түмүктээһиннэрбит – макрорегион сайдыытыгар кэлимсэ быһаарыылар ылыллыах тустаахтар. Онуоха сокуону ылыныы ситэтэ суох», - диэтэ.

 

Санааны атастаһыыларга түмүк оҥороругар Вячеслав Штыров: «Төһөнөн темаҕа «умсабыт» да, оччонон туруоруллубут сорук далааһыныттан саарбахтааһыннар уонна араас толкуйдар үөскүүллэр.  Стандартнай федеральнай сокуон Дальнай Востокка үлэлээбэт. Куолутугар тэҥнэһии, оттон дьиҥэр, тэҥнэһии суох. Онон сокуон бүттүүн хонуутун бысталаабакка эрэ, ону тэҥниэхтээхпит. Дальнай Востокка ураты  быһаарыылар  ирдэнэллэр.

 

Биһиги Азия-Чуумпу акыйаан регионун зонатыгар баарбыт – бу Тамбов көрүүтүнэн эрэ. Оттон Япония уонна Кытай позицияларыттан биһиги АТР кэтэҕэр баарбыт.

Онон биһиги макрорегиоммут сайдыытын дьиҥнээхтик үлэлиир механизмын үөскэтэрбит стратегическай өттүнэн суолталаах».