Биллэрин курдук, 2005 сыл биһиги омукка үйэлэргэ ахтыллар суолталаах түгэни бэлэхтээбитэ. Ол курдук, өбүгэлэрбит кэриэс гынан хаалларбыт тылынан уус-уран айымньылара — Олоҥхо Холбоһуктаах Нациялар үөрэххэ, наукаҕа уонна культураҕа тэрилтэлэрин (ЮНЕСКО) быһаарыытынан, киһи аймах культураҕа нэһилиэстибэтин шедевринэн, сыаннаһынан ааҕыллыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Вячеслав Штыров анал уурааҕынан Олоҥхо 10 сыла биллэриллибитэ. Онтон ылата тоҕус сыл ааһа оҕуста. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит Олоҥхо 10 сылын бэлэмнээһиҥҥэ, ыытыыга аналлаах тэрийэр национальнай кэмитиэт ыытар үлэтин-хамнаһын өрүү кэтээн көрөр киһи быһыытынан, систиэмэлээх, ситимнээх үлэ барарын бэлиэтиибин. Үлэ-хамнас далааһыннанара уонна түмүктээх буолара, бу салааны сүрүннүүр дьонтон улахан тутулуктаах.

 

Спикер Александр Жирков мунньаҕы аһарыгар: «Балаһыанньа быһыытынан Национальнай тэрийэр кэмитиэт сылга иккитэ мунньахтыыр. Биһиги графигы тутуһан иһэбит. 2013 сыл ахсынньы 24 күнүгэр буолбут мунньах боротокуолга тиһиллибит быһаарыыта хонтуруолга сылдьар», - диэн эттэ. Ити этиллибит мунньах быһаарыылара төһө туолан иһэллэрин туһунан отчуоттар истилиннилэр.

 

Культура уонна духуобунай сайдыы министрин бастакы солбуйааччы Туяра Пестрякова: «Министерство «Саха сирин норуоттарын духуобунай-культурнай сайдыыларыгар усулуобуйаны тэрийии» диэн программатын чэрчитинэн «Олоҥхо ассоциациятын» улуустааҕы филиалларын кытта компакт-дискэ тахсыытыгар бэлэмнэнии үлэтэ бара турар. Төрдүс кварталга ити үлэ түмүктэниэҕэ. Куонкурус балаһыанньатын быһыытынан физическэй сирэйдэр айар бырайыактара 100 тыһ. солк. тиийэ өйөнүөҕэ. Ити үп-харчы компакт-дискэни таһаартарыыга сөп буолар», - диэн эттэ. Маны таһынан тустаах министерство үлэ уонна социальнай сайдыы министерствотын кытта олоҥхоһуттарга, олоҥхону толорооччуларга уонна маастар-педагогтарга  өрөспүүбүлүкэ санаторийдарыгар график быһыытынан сынньаналларыгар чэпчэтиилээх путевкалары аныыр туһунан боппуруоһу быһаарбыттар. Онон мантан инньэ 60 саастарын ааспыт олоҥхоһут тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрэ санаторийдарга сынньаныахтара, доруобуойуларын көннөрүнүөхтэрэ. Быйылгы дьыл Россияҕа Культура сылынан биллэриллибитинэн сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министерствота олоҥхоһуттары 3 №-дээх балыыһаҕа уонна гериатрическай кииҥҥэ эмтэнэллэрин туһунан боппуруоһу быһаарбыт. Үйэлэргэ суураллыбат сүдү, бараммат барҕа баайбытын — норуоппут эпоһын, этэргэ дылы, эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн илдьэ сылдьар дьоммутугар, олоҥхоһуттарга, итинник усулуобуйа тэриллэн эрэрэ санааны көтөҕөр.

 

Оҕо олоҥхолуур, бу сүдү айымньыны айар, сахалыы ийэ өйүнэн толкуйдуур буоллаҕына, саха омук сүппэтэ-симэлийбэтэ чахчы. Онон Национальнай тэрийэр кэмитиэт бу хайысхаҕа болҕототун күүскэ уран үлэни ыытар. Үөрэх министрин солбуйааччы Евдокия Никифорова отчуотугар оҕо саадтарыгар анаан олоҥхо персонажтарынан маасабай оонньуурдары бэлэмнээһиҥҥэ атын министерстволары кытта оробуочай бөлөх тэриллибитин туһунан бэлиэтээтэ. Онньуурдар эскизтэрэ (ааптардар Анна Семенова, Василий Спиридонов) көрүллүбүттэр уонна үлэ былаана ылыллыбыт.

- Үөрэнээччилэргэ уонна оҕо саадын иитиллээччилэригэр Былатыан Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун толорууга, үөрэтиигэ биир кэлим интегрированнай программаны оҥорууга техническэй сорудах оҥоһулунна, оробуочай бөлөх үлэтин саҕалаата уонна Национальнай оскуолалар институттарын кытта контракт түһэрсиигэ бэлэмнэн сылдьар. «Олоҥхо» программаҕа 300 тыһ. солк. көрүлүннэ. Хас сыл ахсын ыытыллар үөрэх үлэһиттэрин тыа сиринээҕи педагогическай дьаарбаҥкаларыгар үөрэх министерствота «Олоҥхону чинчийиигэ, үөрэтиигэ уонна толорууга бастыҥ бырайыактар» диэн секцияны тэрийиэҕэ. Манна педагогтар уонна үөрэнээччилэр кыттыыны ылыахтара, - диэн Евдокия Павловна эттэ.

 

Үөрэҕирии сайдыытын институтын базатыгар олоҥхо педагогикатын учууталларын квалификацияларын үрдэтиигэ курстар тэриллиэхтэрэ. «Сатабыл» уонна «Олоҥхо педагогиката» диэн коллективынан үөрэтии ньыматыгар этнокультурнай технологияны олоххо киллэриигэ, быстах кэмҥэ үлэлиир айар коллектив тэриллибит.

 

Мунньахха оскуолаларга олоҥхо кабинеттарын тэрийии үлэтигэр бытаарыы тахсыбыта бэлиэтэннэ. Александр Николаевич: «Ити туһунан быһаарыныыны 2013 сыллаахха ылыммыппыт. 2014 сылга бэлэмнэнии үлэтэ эрэ барар. 2015 сылга эрэ олоҥхо кабинеттара үлэлиэхтэрэ. Манна үлэ олус бытааннык барар», - диэтэ.  

 

«Олоҥхо дойдутун оҕотобун» фестиваль кыайыылаахтарын М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет хас да сыл устата спонсордаан, Францияҕа сынньатан кэллэ. Ил Түмэн депутата, ХИФУ ректора Евгения Михайлова быйылгы сылга манна спонсордары көрдүүргэ бэлэмин туһунан эттэ. Үөрэх уонна үлэ, социальнай сайдыы министерстволарыгар эмиэ спонсордары көрдөөһүҥҥэ үлэлииллэригэр сорудахтанна.

 

Олоҥхобутун үйэтитии, киэҥ эйгэҕэ таһаарыы ыыра кэҥээн иһэрин бэлиэтиибин. Тас сибээскэ уонна федеративнай сыһыаннаһыыларга министри солбуйааччы Фаина Соколова 2013 сыл ахсынньы 24 күнүгэр буолбут Национальнай тэрийэр кэмитиэт мунньаҕын сорудаҕа туолбутун бэлиэтээтэ. Үп министерствотын кытта бииргэ үлэлээннэр, «Эллэйада» этнокультурнай холбоһук ыытар үлэтин-хамнаһын өйөөһүҥҥэ көрүллэр үбү 100 тыһ. солк. улаатыннарбыттар.

 

Бу сайын «Саха олоҥхото — тас дойдуга, АХШ Гуалала куоратыгар» диэн тэрээһин ыытыллара күүтүллэр. Биллэрин курдук, бу тэрээһин чэрчитинэн ыам ыйыгар спикер Америка естественнэй историяҕа музейдарыгар сылдьан кэлбитэ.

  

ХИФУ үлэһитэ, Олоҥхо институтун солбуйааччы дириэктэрэ Сергей Васильев: «ХИФУ быстах кэмҥэ үлэлиир айар коллектива «Дьулуруйар Ньургун Боотуру» кыргызтыы уонна Кыргыз өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта Бексултан Жокиев суруйбут манааһын сахалыы тылбаастыыр үлэни ыытар. Тылбаасчыттар педагогическай наука кандидата, ХИФУ профессора Тамара Петрова уонна Сунтаар улууһун Кутанатын Трофим Кириллин манаас сахалыы тылбааһын бүтэрбиттэрэ», - диэн эттэ. Тылбаас биирэ уус-уранын, биирэ научнай хабааннааҕын бэлиэтээтэ. 

Быстах кэмҥэ үлэлиир айар коллективка фольклористар, лингвистэр, филологтар уонна тылбаасчыттар киирбиттэрэ. Тустаах бырайыак    олоҥхону киэҥ эйгэҕэ эрэ таһаарар соруктаах буолбатах. Научнай-чинчийэр эмиэ өрүттээх. Саха уонна кыргыз тылларын сөп түбэһиилэрэ эмиэ чинчиллэр.

 

Мунньах кыттыылаахтара «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо английскайдыы, кыргызтыы уонна «Манас» сахалыы тылбаастарын кинигэлэрин сүрэхтэниилэрин быйыл Олоҥхо декадатыгар ыытар туһунан быһаардылар. Маны таһынан тас сибээскэ уонна федеративнай сыһыаннаһыыларга министерствоҕа ити холбоһуктаах бырайыагы РФ ЮНЕСКО дьыалаларыгар хамыыһыйатын тэрээһиннэрин программатыгар киллэрэр гына үлэлэһэригэр сорудах бэрилиннэ.

 

Биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа эппиэттиир сэкиритээрэ Агафья Захарова ЮНЕСКО материальнайа суох культурнай нэһилиэстибэтин испииһэгэр киирбит объектар билиҥҥи туруктарын туһунан периодическай отчуотун бэлэмнээһин үлэтин хаамыытын туһунан иһитиннэрдэ. Кини: «Отчуоту бэлэмнииргэ 5 киһилээх быстах кэмнээх үлэ коллектива тэрилиннэ. Отчуот икки томунан 2015 сыллаахха бэлэмнэнэн тахсыаҕа», - диэтэ. Александр Николаевич: «Хас сылын ахсын Олоҥхо сылын түмүктэрэ таһаарыллаллар. Онон 9 сыллааҕы отчуот мунньуллан сытар. Биһиги иннибитигэр ону түмүү, систиэмэлээһин уонна ЮНЕСКО-ҕа түһэрии соруга турар», - диэн бэлиэтээтэ.

 

ХИФУ профессора Василий Илларионов Олоҥхо 10 сыла уонна Гарвард университетын аан дойдутааҕы музыкатын архыыбын «Этномузыковед Э.Е. Алексеев хомуйбут фольклорун матырыйаалларын каталога» диэн Национальнай тэрийэр кэмитиэт холбоһуктаах бырайыактарыгар оробуочай бөлөҕү тэрийии наадатын туһунан ыйда. Бу боппуруоһунан культура уонна духуобунай сайдыы министерствотыгар ити бырайыак үбүлэниитэ быһаарылларыгар сорудах бэрилиннэ. Александр Жирков Э.Е. Алексеев хомуйбут матырыйаалын Саха сиринээҕи өттө интэриэһиргэтэрин ыйда.

 

 

Биллэрин курдук, 2006 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр биллэриллибит Олоҥхо 10 сыла 2015 сылга түмүктэнэр. Ааспыт сыл ахсынньы 24 күнүгэр буолбут тустаах кэмитиэт мунньаҕар өрөспүүбүлүкэбитигэр иккиһин Олоҥхо 10 сылын биллэрэр туһунан боппуруос көрүлүбүтэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков өрөспүүбүлүкэ Президенэ Егор Борисовка ити боппуруоска туһаайан сурук суруйбутун туһунан эппитэ. Манна Александр Николаевич Егор Афанасьевичтыын биир сүбэҕэ кэлбиттэрин туһунан бэлиэтиибин. Сотору кэминэн бу боппуруос официальнайдык иһиллиэҕэ.

 

Мунньахха  өрөспүүбүлүкэбитигэр иккиһин Олоҥхо 10 сылын тэрээһиннэрин былаанын оҥоруу боппуруоһа дьүүллэһилиннэ.

 

Ааҕааччыларга бу боппуруос олус бөдөҥ суолталааҕын туһунан этиэхпин баҕарабын. Тыл баар буоллаҕына, норуот, омук баар. Сөрүүн чөчөгөй курдук сүрэҕи-быары ортотунан киирэр ийэ тылбыт сир үрдүттэн симэлийбэтигэр-сүппэтигэр аналлаах далаһа салгыы уурулунна.

 

Национальнай тэрийэр кэмитиэт мунньаҕар маны таһынан «Олоҥхо ыһыаҕа» фотоальбом иккис таһаарыытын бэлэмнээһинин дьүүллэстилэр.

 

Тэрээһиҥҥэ Олоҥхо ыһыаҕын ыһыы боппуруоһа эмиэ таарылынна. Хас сылын ахсын ыһыахтар тэрээһиннэрин таһыма үрдээн иһэр. Национальнай тэрийэр кэмитиэккэ Олоҥхо ыһыаҕын ыһаары улуустартан сайаапкалар тиһигэ суох киирэллэрэ да итини туоһулууллар. 2015 сылга Олоҥхо ыһыаҕа Чурапчы улууһугар ыытыллара былааннанар.

Мунньах кыттыылаахтара 2016 сылга Олоҥхо ыһыаҕын ийэ олоҥхоһут Дарья Томская-Чайка төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, саха сылгыта, сүөһүтэ уутуйан үөскүүр ¥өһээ Дьааҥы улууһугар ыытар гына быһаардылар.