Ыһыахтыыр сир Эркээни киэҥ киэлитигэр Орто Дойду түһүлгэтигэр анаан-минээн оҥоһуллубут баарҕай комплекс. Маны хаҥаластар өссө 2003 сылтан ыытар Эркээни ыһыахтарыттан саҕаланан, кэлиҥҥи сылларга элбэх эбии тутуулары эбэн киэргэппиттэр. Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии чэрчитинэн былырыын нэһилиэктэр ураһаларын тулалыыр тиэргэннэрдээх гына туппуттара саҥа көстүү быһыытынан уратытык көстөр. Мандар Уус ыйыытынан-кэрдиитинэн быйыл Тааттаттан тутуу биригээдэтэ кэлэн Ил Дархан, Ил Түмэн уонна улуус баһылыгын Моҕол ураһаларын хаптаһынынан икки хос туруору эркиннээн тутан биэрбит. Ыһыах түһүлгэтигэр киирэр ааннарга Өлүөнэ очуостарын үтүктэн оҥоруу баар. Мыраан сирэйигэр Аал Кудук мас дьыл халандаарын үтүгүннэрэн оҥорбуттара ураты көстүүнэн буолла. Ол курдук төгүрүк сыл 365 хонугун, 12 ыйын бэлиэтиир баҕана туруоруллубута ханнык да улуус Аал Кудук маһыгар майгыннаабат.

 

Ыһыах мааны ыалдьыттарынан Сахабыт сирин 30 улууһуттан кэлбит делегациялар, Японияттан, Монголияттан, Китайтан уонна да атын тас дойдулартан ыҥырыылаах ыалдьыттары таһынан ЮНЕСКО дьыалаларыгар РФ Хамыыһыйатын эппиэттиир секретара, Серго Оджоникидзе сиэнэ Григорий Эдуардович Орджоникидзе, Алтай парламенын Бэрэссэдээтэлэ Иван Белеков, Сибиир норуоттарын сэлэлии тутуһан үҥкүүлэрин III региональнай фестивалын кыттааччылара уонна да атыттар кэлбиттэр.

 

Ытык ыһыах аһыллыытын кэмигэр өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччу Егор Борисов бар дьонугар эҕэрдэ тылыгар олоҥхобутун, ыһыахпытын, төрүт үгэстэрбитин саҥалыы ис хоһоонноон, сөргүтэн иһэрбит кэрэхсэбиллээҕин бэлиэтээтэ. “Олоҥхо аан дойду духуобунай культуратын шедеврэ буолуоҕуттан кинини кэрэхсээһин, үйэтитии, дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатыы соруга турар. Олоҥхо бырайыага үлэлиир. Олоҥхону тарҕатыы биир көдьүүстээх көрүҥүнэн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар улуустарга  Олоҥхо ыһыахтарын ыытыы буолар”, -- диэн туран, Егор Борисов Олоҥхо сылларын иккис түһүмэҕин биллэрэр туһунан уурааҕы таһаарбытын бар дьоҥҥо иһитиннэрдэ. Онон Олоҥхо II Уон сыла 2016-2025 сылларга салгыы ыытыллар буолла диэн үөрүүлээх сонуну дьон-сэргэ биһирии иһиттэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын эбээһинэһин толорооччу быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа Эллэй Боотур бастакы ыһыаҕын ыспыт ытык-мааны сиригэр аһыллыбытын биллэрэн туран, Олоҥхо ыһыаҕын Ытык Дуоҕатын ыһыах дьонун өрө көтөҕүллүүлээх уруйун ортотугар күөрэччи аста.  Егор Борисов ыһыах ыалдьытыгар, ЮНЕСКО дьыалаларыгар РФ Хамыыһыйатын эппиэттиир секретарыгар Григорий Орджоникидзеҕа норуоттар икки ардыларыгар или-эйэни, доҕордоһууну бөҕөргөтүүгэ кылаатын иһин СӨ Бочуоттаах бэлиэтин үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда. Григорий Орджоникидзе Саха сирин дьонун самаан сайын ыһыаҕынан эҕэрдэлииригэр киниэхэ туттарыллыбыт наҕарааданы өрөспүүбүлүкэ туһугар инники үлэтигэр көҕүлүүр сыанабыл быһыытынан ылынарын биллэрэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар махтанна.

 

“Ыһыах – саха норуотун  культуратын, үгэстэрин, абыычайдарын, итэҕэлин, норуот араас оҥоһуктарын, фольклорун маастардарын эгэлгэтин, баай-талым өҥүн-дьүһүнүн, сүмэтин түмэр норуот дьиҥ бырааһынньыга. Бу барыыһынньыкка саҥа талааннар арыллаллар, дьон-сэргэ көрсөн ирэ-хоро сэһэргэһэр, төрөөбүт тылга, культураҕа, өбүгэ үгэстэригэр ытыктабыл иҥэриллэр.  Манна сытар – ыһыах ис күүһэ, киэҥ биһирэбилэ”, -- диэтэ кини.

 

Серго Орджоникидзе сиэнэ, ЮНЕСКО дьыалаларыгар РФ Хамыыһыйатын эппиэттиир секретара олоҥхо норуоту сомоҕолуур, түмэр суолтатын бэлиэтээтэ: “Олоҥхо ыһыаҕа -- элбэх омуктаах Россия уонна Саха сирин  норуоттарын түмэр сомоҕолуур улуу бырааһынньык. Культурнай нэһилиэстибэ эйгэтигэр ЮНЕСКО ыытар идеологиятыгар сөп түбэһэр маннык тэрээһиннэр кини сиэр-майгы, этика өттүнэн сайдыытыгар уонна үөрэтэр хайысхаларыгар, ону сэргэ Российскай Федерация национальнай уратытын быһаарыыга сыаната кэмнэммэт улахан суолталаах. Кинилэр Россия уонна регионнар ураты культураларын чөл хаалларыы уонна биһиги дойдубут национальнай баайынан буолар историко-культурнай  нэһилиэстибэни туһаныы баай уопутун түмүү табыллыбыт холобурунан буолаллар”.

 

СӨ Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Хаҥалас ыһыаҕын аһыллыытыгар тыл этиитигэр биһиги, сахалар, сүүһүнэн сыллары уҥуордаан бэйэбит үгэспитин, сиэрбитин-туоммутун күн бүгүҥҥэ диэри чөл илдьэ кэлэн, билигин аан дойду таһымыгар таһааран эрэрбитин бэлиэтээтэ. “Билигин биһиги оһуохайбыт, олоҥхобут, ыһыахпыт атын дойдуларга биллэр буолан эрэр. Төрүт үгэстэрбит тас дойдуга, атын омуктарга тахсыыта биһиэхэ, итинник кэскили тута сылдьар омуктарга, ураты соругу туруорар. Биһиги саха норуотун төрүт үгэстэрэ суураллыбатыгар, ыһыллыбатыгар, чөл, бүтүн хааларыгар кыһаныах тустаахпыт. Ити соругу саха дьонуттан ураты, атын ким даҕаны кыайан туруулаһыа, олохтоһуо суоҕа. Төрүт үгэстэрбитин саамай түмэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ ордук үчүгэйдик көрдөрөр, ытык үгэстэрбитин бэйэбит кэнчээри ыччаттарбытыгар көҕүтэр, иҥэрэр саамай сүрүн тэрээһиммит – бу саха ыһыаҕа”, -- диэн спикер норуот төрүт культуратын харыстаан, чөл илдьэ сылдьыыга саха дьонун иннигэр турар соруктары чопчулаата.

 

Александр Жирков олоҥхо, оһуохай, итэҕэл, сиэр-туом курдук, норуот духуобунай, культурнай үгэстэрин харыстааһыҥҥа Хаҥалас улууһун дьонун үтүөтүн-өҥөтүн бу курдук бэлиэтээн эттэ: “Биһиги Олоҥхо ыһыаҕын хас биирдии сиэригэр-туомугар, тэрээһинигэр ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтаахпыт.  Ити тэрийээччилэргэ эрэ буолбатах, Олоҥхо ыһыаҕын мааны ыалдьыттарыгар эмиэ сыһыаннаах. Ытык Хаҥалас дьоно-сэргэтэ саха сүрүн үгэстэрэ биһиги төрөөбүт сирбитигэр олохсуйалларыгар тыын-сыдьаан, силис-мутук тардалларыгар улахан өҥөлөөх дьоннор. Бүгүн Олоҥхо ыһыаҕа бу ытык Хаҥалас сиригэр ыытыллара биһиги төрүт үгэстэрбитин чөл хаалларбыт сүдү өбүгэлэрбитигэр махталбыт биир бэлиэтинэн буолар”.

 

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ өрөспүүбүлүкэ парламенын итиэннэ СӨ Олоҥхо Уон сылын бэлэмнээн, тэрийэн ыытар Национальнай кэмитиэтин ааттарыттан    ыһыах ыалдьыттарын, улуус олохтоохторун Олоҥхо ыһыаҕынан итиитик эҕэрдэлээн туран, бар дьоҥҥо өҥү-быйаҥы, этэҥҥэ буолууну баҕарда.

 

Ыһыах үөрүүлээх түгэнигэр СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Феодосия Габышева Олоҥхо ыһыаҕа үрдүк таһымҥа барарыгар эрэнэн туран, бэлэмнэнии үлэлэргэ кыттыбыт бары дьоҥҥо махталын биллэрдэ: “Бу үрдүк итэҕэли чиэстээхтик толорбуккутугар махталбын тиэрдэбин уонна ыһыах хас биирдии кыттааччытыгар, ыалдьытыгар ситиһиилэри баҕарабын!” Улуус баһылыга Юрий Зайцев саргылаах ыһыаҕынан улууһун дьонун-сэргэтин, ыраахтан-чугастан кэлбит бары ыалдьыттары эҕэрдэлээн туран, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр, тутааччыларга, бары үлэһит дьоҥҥо ситиһиилэри, дьолу-соргуну баҕарда.

 

Алгысчыт, Олоҥхо театрын артыыһа Герасим Васильев алгыс баһын сыалаан, үрүҥ илгэнэн сир-дойду иччилэрин, Аан Алахчын хотуну маанылаабытын кэннэ, Эллэй боотур Хаҥалас сиригэр аан бастаан кэлбит кэмин, киниттэн саҕалаан саха норуота ууһаан-тэнийэн, төрүт культураны төрүттээбитин тыһыынчанан киһи кыттыылаах балтараа чаастаах сиэр-туом бэрт итэҕэтиилээхтик көрдөрдө. Улуустар баһылыктара хаҥаластар хаҥыл аттарыгар олорон тойон-хаан буолан сиэллэрэн киирбиттэрэ көрөөччү болҕомтотун тарта. Алтан көмүс таҥастаах сүүһүнэн дьөһүөлдьүт оҕолор, аттаах боотурдар хотоҕостуу субуллан киириилэрэ киһи сүргэтин соччо көтөхпөтө эрээри, ахсааннара киһини сөхтөрөр элбэх. Олоҥхо ыһыаҕын аһыллыытын сиэрэ-туома оһуохайынан түмүктэннэ.  Оһуохайы этээччи хоһуйар тылын эриэккэһин, куолаһа чөллөркөйун ыһыах дьоно бэркэ биһирээтэ.

 

Итинтэн салгыы Олоҥхо ыһыаҕын дьоллоох туонатыгар ырыа-тойук, күүстээхтэр, быһыйдар күрэхтэрэ, 40 араас күрэхтэһии-көрүү, быыстапка-дьаарбаҥка, хорчуоппа, атыы-тутуу тэнийдэ, көр-нар күйгүөрэ көҥү тардылынна.