Өрөспүүбүлүкэ парламенын бастакы вице-спикерэ Анатолий Добрянцев салайан ыыппыт мунньаҕар Ил Түмэн депутаттара Василий Местников, Ольга Макиенко, Александр Уаров, Алексей Еремеев, Юрий Николаев, Владимир Прокопьев, Александр Корякин, Дмитрий Саввин, Юрий Баишев, Марфа Филиппова, Гульсум Бейсембаева, Александр Ноговицын, Юрий Григорьев, Иван Шамаев, Петр Аммосов, Иннокентий Васильев, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктара, муниципальнай оройуоннар, куораттар уокуруктарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттара, Саха сиригэр үлэлиир федеральнай уорганнар бэрэстэбиитэллэрэ, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр, улуустар дьаһалталарын эппиэттээх үлэһиттэрэ, общественность актыбыыстара уонна сонуннары киэҥник тарҕатар средстволар кытыннылар. Истиилэргэ өрөспүүбүлүкэттэн уопсайа 21 улуус, Дьокуускай куорат уонна Жатай бөһүөлэгин бэрэстэбиитэллэрэ сырыттылар.

 

Анатолий Добрянцев бэлиэтээбитинэн, “Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былаастарын сокуону оҥорор (бэрэстэбиитэллээх) уонна ситэриилээх уорганнарын тэрийии уопсай принциптэрин туһунан” федеральнай сокуон 26.3 ыстатыйатыгар уонна “Российскай Федерацияҕа олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай принциптэрин туһунан” федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии тустарынан “2014 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыт 136 №-дээх федеральнай сокуонунан Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былаастарыгар олохтоох салайыныыны тэрийии боппуруостарын Российскай Федерация субъектарын сокуоннарынан сүрүнээһиҥҥэ саҥа боломуочуйалар сыһыарыллыбыттара. “Ити ыйыллыбыт федеральнай сокуон күүһүгэр киирбит күнүттэн алта ый устатыгар, ол аата 2014 сыл сэтинньи 27 күнүттэн хойутаабакка, бэрэстэбиитэллээх уорганы тэрийии ньыматын уонна муниципальнай тэриллии баһылыгын быыбардааһын бэрээдэгин уонна кини сүрүн боломуочуйаларын сүрүннүүр өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынар эрэйиллэр”, -- диэтэ кини.

 

Итинэн сибээстээн парламеҥҥа истии кыттыылаахтара “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барылын дьүүллэстилэр. Бу барылы өрөспүүбүлүкэ парламентарийдара Василий Местников уонна Гульсум Бейсембаева көҕүлээн киллэрбиттэр. Барылга депутаттар Саха сиригэр олохтоох салайыныыны тэрийиигэ олохсуйбут тиһиги оннунан хаалларарга этэллэр – муниципальнай быыбардарга бары бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр быраапка олоҕуран кистэлэҥ куоластааһынынан таларга.

 

Сокуон барылын билиһиннэрэригэр Ил Түмэн олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников Саха сирэ нэһилиэктэр баһылыктарын быыбардыыр быраабы туруулаһан ситиспитин бэлиэтээтэ. “2014 сыл муус устарга Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, региональнай политикаҕа, олохтоох салайыныыга уонна Хоту сир дьыалаларыгар Кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Киричук Саха сиригэр кэлэригэр аҕалбыт сокуонун барылын пакетыттан атын ис хоһоонноох пакеты илдьэ барбыта. Биһиги олохтоох салайыныы уорганнарын тэрийии ньыматын регион бэйэтэ быһаарар бырааптаах буоларын туруулаһан ситиспиппит. Российскай Федерация хас биирдии субъега бэйэтэ быһаарыахтаах – баһылыгы кистэлэҥ куоластааһынынан быыбардыыры эбэтэр ол быраабы кинилэр талбыт депутаттарыгар биэрэн быһаартарары”, -- диэн бэлиэтээн туран, кини бу курдук салгыы эбэн эттэ: -- РФ сокуона сүбэлиир ис хоһоонноох. Бүгүн биһиги дьүүллэһэн баран, быһаарыах тустаахпыт. Ханнык быһаарыыны ылынаҕыт да – оннук сокуон ылыллыаҕа”.

 

Парламеҥҥа истиигэ салгыы Анатолий Добрянцев, Владимир Прокопьев, Дмитрий Саввин, Василий Местников ити көрүлллүбүт барылга киллэрбит этиилэрэ ырытылынна. Парламентарийдар 100-тэн элбэҕэ суох быыбардааччылаах нэһилиэктэргэ баһылыгы гражданнар уопсай мунньахтарынан (сход) талар нуорманы эбии суруйарга этэллэр. Оттон 1 тыһыынчаттан элбэҕэ суох нэһилиэнньэлээх муниципальнай тэриллиигэ баһылык олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганынан талыллыан сөп. Атыннык эттэххэ, депутаттар бэйэлэрин истэриттэн талыахтаахтар, өскөтүн муниципальнай тэриллии Устаабыгар атын туох да көрүллүбэтэх буоллаҕына.

 

Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров ити этиини дьүүллэһэригэр “бүгүн дьылҕаны быһаарар быһаарыыны ылынан эрэбит” диэн туран, боломуочуйалары үбүн кытта бииргэ биэрэр наадатын ыйда. “Былааһы норуот сүктэрэр, быһаччы уонна кистэлэҥ куоластааһынынан кини талыахтаах. Мин норуот депутаттарын этиилэрин сорох өттүгэр сөбүлэһэбин. Аҕыйах быыбардааччылаах (100-тэн 500 киһилээх) тыа сэлиэнньэлэригэр сис ыаллар дьайыылара, аймахтаһыы баар. Онон парламентарийдар этиилэрэ итинник көстүүлэри суох оҥорууга көмөлөөх буолуо. 100-чэкэ быыбардааччылаах нэһилиэктэргэ баһылык уопсай мунньаҕынан быыбарданарыгар сөбүлэһэбин”, -- диэтэ Александр Сергеевич.

 

Депутаттар сокуон барылыгар ити этиилэрин баһылыктар сорохторо өйөөтүлэр. Эдьигээн эбээн национальнай оройуонун баһылыга Алексей Мандаров “кыра нэһилиэктэргэ баһылыгы талыыга проблемалар баалларын, аймахтаһыы, билии-көрүү, баһылыкка кандидат сороҕор үөрэҕин таһыма сөп түбэспэтин” бэлиэтээтэ. Өймөкөөн улууһун баһылыга Михаил Захаров Эдьигээн улууһуттан баһылыгын этиитигэр сөбүлэһэн туран, сорох нэһилиэктэргэ дьон көҕүлээһинэ, кыттыыта намыһаҕын ыйда. Кини: “Депутаттары нэһилиэнньэ талар, ол кэннэ депутаттар бэйэлэрин састааптарын иһиттэн баһылыгы талаллар”, -- диэн сокуон барылыгар депутаттар көҕүлээһиннэрин өйөөтө.

 

Истии кыттыылаахтара салгыы “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сэлиэнньэлэригэр олохтоох суолталаах боппуруостары сыһыарыы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун бырайыагын дьүүллэстилэр. Барыл тыа сэлиэнньэлэригэр “Российскай Федерацияҕа олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай принциптэрин туһунан” 131 №-дээх федеральнай сокуон 14 ыстатыйатынан көрүллэр олохтоох суолталаах боппуруостары 2015 сыл тохсунньу 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри сыһыарар. Онно, чуолаан, РФ сокуоннарынан олохтоммут нэһилиэктэр боломуочуйаларын чэрчитинэн нэһилиэктэр истэригэр нэһилиэнньэни электричествонан, сылааһынан, гааһынан, уунан, уу ситимнэринэн, оттугунан-уматыгынан хааччыйыыны тэрийии; нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын олорор дьиэнэн хааччыйыы, тутууну ыытыы уонна олорор дьиэ муниципальнай фондатын көрүү-харайыы, олорор дьиэни тутуу усулуобуйатын, олорор дьиэлэргэ  муниципальнай хонтуруолу тэрийии, олорор дьиэҕэ сыһыаннаах сокуоннарга сөп түбэһэр олохтоох салайыныы онтон да атын боломуочуйалара; нэһилиэнньэҕэ транспорт өҥөтүн оҥорууга усулуобуйаны уонна нэһилиэк иһигэр транспорт сырыытын тэрийии онтон да атын боломуочуйалар киирэллэр. “2015 сыл устатыгар итиннэ көһүүгэ быыһык кэми анааһын 136 №-дээх федеральнай сокуону олоххо киллэриинэн сибээстээн, үөскүүр быраап, үп-харчы уонна тэрээһин боппуруостарын толору кээмэйинэн сүрүннүүр кыаҕы биэриэҕэ. Ити кэм устатыгар тыа нэһилиэктэрин баһылыктарын, араас таһымнаах депутаттар санааларын уонна көрүүлэрин, тугу муниципальнай оройуон толоруутугар биэрэри үөрэтэр кыаллыаҕа”, -- диэн өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын олохтоох салайыныы боппуруоһугар департаменын салайааччытын эбээһинэһин толорооччу Василий Сапсай туһааннаах информацияны иһитиннэрэригэр бэлиэтээтэ.

 

Салгыы дакылааччыттартан Александр Уаров, Владимир Прокопьев, Алексей Еремеев, Иван Шамаев, Юрий Григорьев, Марфа Филиппова, Сунтаар улууһун депутаттарын оройуоннааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Анатолий Григорьев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин – муниципальнай тэриллиилэр икки ардыларыгар бииргэ үлэлээһин ассоциациятын толорооччу директора Дмитрий Горохов, өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палататын аудитора Владимир Птицын сүрүннээн тыа нэһилиэктэрин уонна муниципальнай оройуоннар боломуочуйаларын туһунан араас өттүттэн чуолкайдыыр ыйытыыларыгар хоруйдары ыллылар.

 

Тыл этээччилэр үгүстэрэ – Сунтаар улууһуттан муниципальнай сулууспа ветерана Иннокентий Герасимов, Муоматтан Муома национальнай нэһилиэгин баһылыга Александр Андреев, Намтан Хатын-Арыы нэһилиэгин баһылыга Юрий Слепцов, Уус-Алдан улууһун депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников уонна да атыттар – өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барылларын дьүүллэһиигэ нэһилиэктэр баһылыктарын быһаччы куоластаан быыбардыыр ордугун бэлиэтээтилэр уонна өрөспүүбүлүкэ парламентарийдара Василий Местников уонна Гульсум Бейсембаева көҕүлээн киллэрбит “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан сокуоннарын барылын өйөөтүлэр. Нэһилиэнньэ бүттүүн быыбарынан талыллыбыт баһылык норуокка быдан чугас диэн кинилэр этэллэр. “Нэһилиэк олохтооҕо ханнык да түгэҥҥэ бастаан нэһилиэк баһылыгар тиийэр: тутуу буоллун, олорор дьиэни туруорсар буоллун эбэтэр киһини көмүүгэ... Онно баһылык: “Көмөлөһөр кыаҕым суох”, “мин боломуочуйабар киирбэт”, “испииһэккэ туруоруом” диэтэҕинэ, нэһилиэнньэтэ өйдүө суоҕа, тоҕо диэтэххэ, баһылыгы норуот бэйэтэ талар”, -- диир Юрий Слепцов.

 

Дьүүллэһиллэр боппуруоһу Ил Түмэн вице-спикерэ Ольга Макиенко бу курдук быһаарар: “Саас биһиги Федерацияны кытта дуогабардаһары ситиспиппит уонна бэйэбит быһаарар быраабы ылбыппыт. Билигин бэйэбит испитигэр   быһаарыныах тустаахпыт, хайдах ордугуй: барыларыгар быыбарынан талыллары хаалларабыт дуу эбэтэр кимиэхэ эрэ атыннык быһаарабыт дуу?” Итинник этэн туран, кини Забайкалькай кыраайга муниципальнай оройуоннарга барыларыгар быыбарынан талыллыыны хаалларбыттарын, оттон киин куораттарыгар, Читаҕа, баһылыгы бэрэстэбиитэллээх уорганынан талары губернатор олохтообутун бэлиэтээтэ. Самарскай уобаласка бары муниципальнай тэриллиилэргэ быыбардааһын бэрэстэбиитэллээх уорганынан барыахтаах. “Сэтинньи 27 күнүгэр диэри биһиги уопсай биир быһаарыыны ылыныах тустаахпыт”, -- диэтэ кини.

 

Өрөспүүбүлүкэ народнай депутаттара Гульсум Бейсембаева, Владимир Прокопьев, Иван Шамаев, Алексей Еремеев, киин куорат Думатын бэрэссэдээтэлэ Александр Саввинов, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин уонна да атыттар истиилэргэ тус этиилэрин, санааларын этэн кытыннылар.

 

Түмүккэ Василий Местников уонна Гульсум Бейсембаева көҕүлээн киллэрбит “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан сокуоннарын барылын өйүүр уураах ылылынна.

 

Итини таһынан истии сүбэлэригэр “Российскай Федерацияҕа олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай принциптэрин туһунан” 2003 сыл алтынньы 6 күнүнээҕи 131 №-дээх федеральнай сокуон 14 ыстатыйатын 3 пуунун толорор туһугар 2015 сылы “көһүү быыһык кэминэн” биллэрэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын этиитин өйүүргэ уонна “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сэлиэнньэлэригэр олохтоох суолталаах боппуруостары сыһыарыы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун бырайыагын көрөргө быһаарыы ылылынна.

 

Саха сирин судаарыстыбаннай былааһын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыы туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын 2015 сыл бастакы кварталыгар көрүүгэ бэлэмнээн киллэрэригэр уонна “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сэлиэнньэлэригэр олохтоох суолталаах боппуруостары сыһыарыы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун бырайыагар муниципальнай тэриллиилэр үбүнэн, сиринэн-уотунан хааччыллыыларын, социо-культурнай, производственнай уратыларын учуоттаан туран уларытыылары киллэрэригэр өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар сүбэлэннэ. 2014 сыл ахсынньы 1 күнүгэр диэри болдьоххо Саха сирин бырабыыталыстыбатыгар муниципальнай оройуоннар уонна куорат уокуруктарын олохтоох салайыныылара кинилэргэ бэриллиэн сөптөөх судаарыстыбаннай боломуочуйалар тиһиктэригэр бэйэлэрин этиилэрин бэлэмнээн киллэрэллэригэр сүбэлэннэ. Боломуочуйалары сыһыарыы уонна тыырсыы боппуруостарыгар уонна үөһэ этиллибит өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барылларыгар этиилэри бэлэмнииллэригэр муниципальнай оройуоннар уонна куорат уокуруктарын олохтоох салайыныыларыгар 2014 сыл ахсынньы 1 күнүгэр диэри болдьоххо Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтэ – муниципальнай тэриллиилэр икки ардыларыгар бииргэ үлэлээһин ассоциацията методическай көмөнү оҥороругар сүбэлэннэ.