Сокуон барылыгар баар “2012 – 2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетын уонна аһын-үөлүн ырыынактарын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай тосхолу үбүлээһин боппуруоһун дьүүллэһиигэ депутаттар Петр Аммосов, Юрий Баишев, Елена Голомарева, Алексей Еремеев, Дмитрий Саввин, Юрий Николаев, Василий Местников, Владимир Прокопьев, Василий Тимофеев, Александр Уаров, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Петр Алексеев, өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатыгар уонна аска-үөлгэ политикатыгар министрин бастакы солбуйааччы Наталья Дягилева, экономика министрин солбуйааччы Майя Андреева, СӨ Ааҕар-суоттуур палататын аудитора Екатерина Федорова, “Сахаплемобъединение” ААО генеральнай директора Степан Охлопков, министерстволар  уонна биэдэмистибэлэр эппиэттээх үлэһиттэрэ кытыннылар.

 

Мунньах саҕаланыытыгар Дмитрий Саввин дьүүллэһии кыттыылаахтара тосхол хас биирдии ыстатыйаларын сирийэн көрөллөрүгэр итиэннэ туһааннаах боппуруоска бэйэлэрин дьыалабыай этиилэрин этэн, ырытыһан, көхтөөхтүк кытталларыгар ыҥырда.  “2012 – 2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетын уонна аһын-үөлүн ырыынактарын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай тосхолу үбүлээһин боппуруоһугар сүрүн иһитиннэриини өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатыгар уонна аска-үөлгэ политикатыгар министрин бастакы солбуйааччы Наталья Дягилева оҥордо.

 

Иһитиннэриигэ этиллэринэн, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн “2012 – 2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетын уонна аһын-үөлүн ырыынактарын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай тосхолу үбүлээһиҥҥэ 2015 сылга 7,5млрд. солкуобай, 2016 сылга – 6,5млрд. солкуобай, 2017 сылга – 6,3 млрд. солкуобай, оттон инвестиционнай тосхолго -- 815 мөл. солкуобай үбүлээһин көрүллэрэ сабаҕаланар.

 

Дакылаааччыт бэлиэтээбитинэн, министерство тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетын уонна аһын-үөлүн ырыынактарын сүрүннээһиҥҥэ судаарыстыбаннай тосхолу үбүлээһин кээмэйдэрин аттаран оҥороругар  сүрүн кээмэйдэр 2013 сыл таһымыттан намтаабаттарын, ол иһигэр сүөһү иитиитигэр уонна тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар үбүлээһин кээмэйин 2014 сыллааҕы таһымтан намтаппат өттүн тутуспут.

 

Министри бастакы солбуйааччы дакылаатын түмүгүнэн норуот депутаттара Александр Уаров, Юрий Николаев, Владимир Прокопьев, Елена Голомарева, Петр Аммосов, Алексей Еремеев, Василий Тимофеев эриирдээх ыйытыыларыгар Наталья Дягилева итиэннэ Петр Алексеев сиһилии хоруйдары биэрдилэр.

 

Александр Уаров судаарыстыбаннай бүддьүөккэ бу тосхолу үбүлээһин сүрүн кээмэйдэрэ сылларынан кыччаан иһиилэрэ туох төрүөттээҕин ыйыталаста. “Ааспыт сылга сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйаҕа былырыын бэрэссэдээтэллиирбэр маннык боппуруос эмиэ сытыытык турбуттааҕа: 2014 сыл бүддьүөтүн  барыллааһыҥҥа, 2013 сылы кытта тэҥнээтэххэ, уопсай кээмэй 1 млрд. солкуобайынан намыһахэтэ. Онтубут кэлин сыл бүтэһигэр 2 млрд. солкуобайынан улаатан тахсыбыта. Оттон билигин тугуй – 2017 сылга  2 млрд. солбкуобайынан намтыыһы. Маны быһааран биэриҥ”.

 

Ити ыйытыыга дакылааччыт 2015 сылга ыытыллыахтаах сорох тэрээһиннэри ыытыыга барар ороскуоттар 5% сарбыллыбыттарын, уопсай кээмэйгэ федеральнай киинтэн кэлиэхтээх харчы ааҕылла илигин, салгыы кэлэр 2016 уонна 2017 сылларга көрүллүөхтээх үп кээмэйдэригэр арыттаһыы баарын, ол эрээри итини ситиһиинэриигэ бырабыыталыстыбаны кытта инникитин үлэ барыаҕын туһунан иһитиннэрдэ.

 

Александр Уаров федеральнай бүддьүѳккэ тыа хаһаайыстыбатыгар олус кыра үбүлээһин кѳрүллэрин, онон киин бүддьүѳттэн ѳрѳспүүбүлүкэҕэ кэлэр харчыны туруулаһыыга хайаан да анал бѳлѳх баран үлэлиирэ наадалааҕын туһунан Владимир Прокопьев этиитигэр сѳбүлэһэн туран, үүт сыанатыгар ылсыах иннинэ, бастаан, араас субсидиялары бэрээдэктиэҕиҥ диэн эттэ.  

 

Юрий Николаев судаарыстыбаннай тосхолго 2015, 2016 уонна 2017 сыллардааҕы сыыппаралартан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туох уларыйыы тахсыаҕа көстүбэтин туһунан этэн туран, инникитин эт, үүт, үүнээйи эбэтэр ханнык хайысхалары сайыннарар сорук турарын, 2015 сылга үүт сыанатын олохтооһуҥҥа ханнык методика туттулларын чуолкайдаста. Ити ыйытыыларга Наталья Дягилева уонна Петр Алексеев хоруйдаатылар. Ынах уонна сылгы сүѳһүттэн бородууксуйаны ылыы, о5уруот аһын үүннэрии курдук үгэс хайысхалары салгыы судаарыстыба ѳттүттэн ѳйѳѳһүн салгыы барар, онон үүт, эт бородууксуйатын астыыр комбинаттар, сыахтар, сүѳһүнү ѳлѳрѳр буойуналар, саҥа хотоннор тутуллаллар.

 

Министри бастакы солбуйааччы бэлиэтээбитинэн, техническэй регламенынан сибээстээн, эт, үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга кытаанах ирдэбиллэр тураллар. Онон инникитин эт бородууксуйатын оҥорууну күүскэ сайыннарыыга сылгыны үѳрдээн иитии хайысхатыгар улахан болҕомто ууруллуохтаах. Петр Алексеев быһаарбытынан, үүтү сыанатын ааҕан таһаарыы методикатыгар түѳрт вариант ырытылла сылдьарыттан икки варианы талан, ѳрѳспүүбүлүкэ Баһылыгын кѳрүүтүгэр киллэриэхтээхтэрин туһунан иһитиннэрдэ уонна: «2014 сылга үүккэ судаарыстыба ѳйѳбүлүн кээмэйэ арыый да улааппыта. 2014 сыл түмүгүнэн ынах сүѳһү ахсаана улаатара күүтүллэр.  Итини учуоттаан туран, үбүлээһин улаатыа. үүт сыанатын методикатын варианнарын ѳрѳспүүбүлүкэ Баһылыгын кытта сѳбүлэһиннэрии кэнниттэн, судаарыстыбаннай бүддьүѳт барылын дьүүллэһии кэмигэр сис кэмитиэт мунньаҕын кѳрүүтүгэр киллэриэхпит», -- диэн эттэ. үлэлии турар ѳрѳспүүбүлүкэ сокуонугар муниципальнай тэриллиилэргэ тыа хаһаайыстыбатын производствотын ѳйѳѳһүҥҥэ судаарыстыбаннай боломуочуйаны сүктэрии туһунан эбиилэри, уларытыылары киллэрэр  сокуон барылыгар ити оҥоһулла сылдьар методика хайаан да киириэхтээҕэ бэлиэтэннэ. Методикаҕа олоҕуран улуустарга муниципальнай тэриллиилэр үүт сыанатыгар бэйэлэрин механизмнарын оҥорор боломуочуйаны сүгүѳхтэрэ. Кэлэр сылга 1 литр үүккэ субсидия кээмэйэ тѳһѳ буолуой диэн ыйытыыга Тыа хаһаайыстыбатын министерствота сүѳһү иитиитигэр, чуолаан, ынах сүѳһү тѳбѳтүгэр уонна үүт производствотын ѳйѳѳһүҥҥэ  уопсайа 2 млрд. 216 мѳл. солкуобай үбүлээһин кѳрүллэрэ сабаҕаланар. Ити 2014 сыллааҕы үбүлээһин кээмэйиттэн намыһаҕа суох.

 

Парламент Арктика дьыалаларыгар уонна аҕыйах ахсааннах хотугу норуоттар проблемаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ  Елена Голомарева хотугу дьон тѳрүт дьарыктарын салааларыгар кэлэр сыл бүддьүѳтүгэр үбүлээһини, хамнас кээмэйин улаатыннары, «Кѳс дьиэ кэргэн туһунан» сокуон хоту сиргэ баар проблемалары быһаарар кыахтаах буоларыгар ситэриилээх былаас ѳттүттэн үбүн-харчытын суһаллык быһаарар наадатын ыйда. Депутат эдэр фермердэри ѳйүүр грант тиһигэр эдэр табаһыттар хабыллыбатахтарын быһыытынан кинилэри киллэрэр сѳптѳѳҕѳр тохтоото. Елена Голомарева тѳрүт дьарыктарынан үлэлииргэ кадры бэлэмнээһини ѳйѳѳһүҥҥэ, агрооскуолаларга техниканы биэриигэ үбүлээһин кээмэйин ааспыт сыл таһымыттан кыччаппат наадатын итиэннэ  «Арктика балыга» тэрилтэ кредитин сабыыга, Аллайыаха улууһугар аҕа ууһун общинатыгар табаны атыылаһыыга бэриллиэхтээх үп тиксэриллэ илигэр Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын орооһуута эрэйиллэрин бэлиэтээтэ.

 

Норуот депутата Петр Аммосов 2002 сылтан 2013 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын предприятиеларын кредиккэ иэстэрин сотон, судаарыстыба бэйэтин иэһин ахсааныгар киллэрэригэр этии оҥордо. Бу боппуруоска бэриллибит хоруйтан кѳстѳрүнэн, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарыынан дьарыктанар предприятиелар иэстэрин судаарыстыба бэйэтин иэһигэр киллэриитэ юридическай ѳттүнэн табыллыбат. Биир курдук, ити тэрилтэлэр производственнай объектары туттууларыгар ороскуоттарын кыччатыыга субсидияны кѳрүүгэ үлэ барара бэлиэтэннэ.

 

Петр Аммосов тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларын съезтэригэр кѳтѳҕүллүбүт предприятиелар хотон туттуугар уопсайа 615 мѳлүйүѳн солкуобай иэстэрин сабыы боппуруоһа хайдах быһаарыллыаҕын, ѳрѳспүүбүлүкэҕэ ас-үѳл балансатыгар туох үлэ барарын туһунан ыйытта. Тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин ити иэстэрин реструктуризациялыыр уонна инвестиционнай бырайыактарга инвентаризация ыытар туһунан ѳрѳспүүбүлүкэ Баһылыгын сорудаҕынан үлэ барар. Мунньахха Тыа хаһаайыстыбатын министерствота сүрүн аска-үѳлгэ баланса хайдаҕын кэтээн кѳрүүнү ыытара бэлиэтэннэ.

 

Юрий Баишев нэһилиэнньэлээх пууннары сайыннарыы хайысхатыгар араас тутууларга 2014 сылга 849 мѳл. эбит буоллаҕына, 2017 сылга 15 мѳл. солкуобай, тоҕо кыччаан иһэрий диэн ыйытыытыгар Петр Алексеев тутулла турар эрэ объектары үбүлээһин барыа, сана объектары тутуу ыытыллыа суоҕа диэн хоруйдаата.

 

Василий Тимофеев сүѳһү иитиитигэр үбүлээһин кээмэйэ миллиард кэриҥэ солкуобайынан аҕыйыыра сабаҕаламмыта туох тѳрүѳттээҕин ыйыталаста. Петр Алексеев ити кээмэйи быһыыга ѳрѳспүүбүлүкэ бүддьүѳтүгэр киириэхтээх дохуоту сабаҕалааһыҥҥа олоҕуралларын, федеральнай бүддьүѳттэн кэлиэхтээх үп кээмэйэ кыччыыра сабаҕаланарын, ол эрээри үп кээмэйэ кыччааһынын таһаарбат туһугар үлэ ыытылларын туһунан иһитиннэрдэ. Депутат агро-оскуолаларга идэҕэ туһаайар үлэни күүһүрдүүгэ болҕомтону уурар эрэйиллэригэр тохтоон кэпсэттэ.

 

Алексей Еремеев сүѳһү ахсаана аҕыйаабыт, ыһыы сирэ кыччыы турар буоллаҕына, бүддьүѳттэн үбүлээһин кээмэйэ тоҕо эрэ элбии турарын, Тулагыга тутуллар хотон быйыл да киирбэккэ турарын, сыаната баһырхайын, Нам улууһун Модутугар австрийскай ынахтары иитэр  толору хааччыллыылаах хотон бары иэһэ «Туймаада-Лизинг» нѳҥүѳ ыйанан хаалан, моҥкурууттуур туруктааҕын, племенной үлэҕэ сыысхаллар баалларын олохтоох учуонайдары кытта кѳрѳн-истэн кѳннѳрѳр уолдьаспытын ыйан туран, бу хайысхаларга ыытыллар политика сыыһатын билиниэх, кѳннѳрүѳх тустааххыт диэн эттэ. Саха омук быһыытынан тыыннаах хаалар суола тѳрүт дьарыгын сайыннарыыга сытарын бэлиэтээн туран, дьон оттообут отторун тиэйтэриилэригэр ыарахаттары кѳрсѳллѳрүн, ити ѳттүгэр кѳмѳ эрэйиллэрин туһунан кэпсэттэ.

 

Владимир Прокопьев Россия тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үбүлээһин улаатаары турарынан субъектарга ити хайысхаҕа кэлиэхтээх үп кээмэйэ тѳһѳ улаатыан сѳбѳ биллэр дуо диэн ыйытыытыгар хоруйга Россияттан кэлиэхтээх үбүлээһин кээмэйэ субъект экономическай ѳттүнэн тѳһѳ үчүгэй тосхолу оҥорон куонкуруска кѳмүскүүрүттэн тутулуктааҕа бэлиэтэннэ. Салгыы Владимир Прокопьев билигин тосту уларыйыы кэмэ кэлэн турарын, инникитин балаһыанньа уустугун бэлиэтээн туран: «Сүѳһү тѳбѳтүгэр кѳрүллэр механизм 4-5 сылынан түмүгү аҕалыаҕа, онон ити механизм, суумата баҕар уларыйдын даҕаны, оннунан хаалыахтаах. Биһиги экономическай тѳрүѳккэ олоҕуруох тустаахпыт -- ким эрэ хаһыакка суруйа-суруйа 40 солкуобай, ким эрэ 50 солкуобай гыныам диирин курдук буолуо суохтаах. Онон зональнай дуу, атын принциптэргэ дуу олоҕурбут механизмынан үүт атыылаһыллар сыанатын таһаарыахтаахпыт. Источнигын хантан булабытый диэн боппуруос турар. Биллэн турар, тыа хаһаайыстыбатын бэйэтин разделын иһиттэн булар кыах суох диэн тута этиэххэ наада. Ити парламент үпкэ, бүддьүѳккэ сыһыаннаах сис кэмитиэтигэр, бырабыыталыстыбаҕа сыһыаннаах боппуруос. Харахпытын быһа  симэн бараммыт, 2015 сылга Инвестиционнай бүддьүѳттэн миллиард аҥаарын, 300 мѳлүйүѳн дуу, 700 мѳлүйүѳн дуу, солкуобайы быһа тутан ыламмыт закупочнай сыана үрдээһинигэр биэриини сүбэлэһиэҕиҥ, ити суума бэрт аҕыйах объект тутуллар үбэ. Итинник ѳйѳбүл дьоҥҥо-норуокка түргэнник тиийиэҕэ. Биирдэ үчүгэйдик быһааран кэбистэхпитинэ, онтон кэлэр сылларга да ѳйѳбүл салгыы бара туруо», -- диэн этии киллэрдэ. Итиннэ эбии кини атын национальнай субъектар федеральнай кииҥҥэ тиийэн ыйы ыйдаан оҥостон олорон тыын суолталаах боппуруостарын туруулаһалларын холобурдаан туран, билигин федеральнай киини кытта үлэлииргэ анал бѳлѳҕү тэрийэн ыытан үлэлэтэр тирээн турар суолталааҕын, кылгастык бара түһэн тугу эмэ быһаарсыы улахан ситиһиитэ суоҕун бэлиэтээтэ. Депутат омук сүѳһүлэрин атыылаһыынан наһаа үлүһүйэр табыллыбатыгар, племенной үлэҕэ былааннаах үлэ учуонайдары кыттыһыннаран туран барыахтааҕар, онно «Сахаплемхолбоһукка»  судаарыстыба ѳттүттэн ѳйѳбүлү кѳрүүгэ, ветеринардарга хамнастарын үрдэтэри бүддьүѳккэ учуоттуур наадатыгар тохтоото.  

 

Василий Местников үгүс чааһынайдар сүѳһү кѳрүүтүгэр улам кыаммат буолан иһэллэрин билинэллэрин, онон үүккэ сѳптѳѳх сыананы олохтоотоххо, бѳдѳҥсүйбүт хаһаайыстыбаҕа кыттыһан, бэйэлэрин ииттэр кыахтаныахтарын туһунан тус санаатын биллэрдэ. 

 

Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Саввин сотору сис кэмитиэт ѳрѳспүүбүлүкэ 2015 сыллааҕы судаарыстыбаннай бүддьүѳтүн дьүүллэһэр мунньаҕа буолуохтааҕын, онно бүгүҥҥү кэпсэтиилэргэ киирбит этиилэри, чуолаан, хотугу улуустар «Бураны» туруорсууларын, агро-оскуолалары техниканан хааччыйыыны үбүлээһин, племенной хаһаайыстыбаны, саха ынаҕын иитиини ѳйѳѳһүн, ветеринардар хамнастарын үрдэтии, хотон тутуута, үүт сыанатын үрдэтии уо.д.а. боппуруостарын чочуйан киллэрэллэригэр эттэ.