Саха Республикатын Государственнай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов «Ил Түмэн» хаһыакка интервьютугар ааһан эрэр сыл түмүктэрин таһаарда уонна республикаҕа, дойдуга буолбут суолталаах түгэннэргэ бэйэтин сыанабылын биэрдэ.

- Виталий Николаевич, ааһан эрэр сылга парламент сокуону айан таһаарар үлэтигэр ханнык сүрүн туһаайыылары, ону сэргэ республика общественнай-политическай олоҕор ханнык түгэннэри бэлиэтиэҥ этэй?

- 2011 сылга республика парламентарийдара Саха Республикатын 120 сокуонун көрдүлэр уонна ылыннылар. Саха сирин Президенэ Егор Борисов - 21, бырабыыталыстыба — 46, оттон норуот депутаттара — 49 республика сокуоннара ылыллыыларын көҕүлээбиттэрэ. Ону таһынан олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнара үс сокуону көҕүлээһини, биири – СР идэлээх союзтарын федерацията киллэрбиттэрэ.

Тутаах суолталаах сокуонунан мин Счетнай палата туһунан республика сокуона ылыллыытын бэлиэтиэм этэ. Бу республика хонтуруоллуур системата бүттүүнэ улаханнык уларыйыытын туһунан этиллэр, онон туспа, тутулуга суох хонтуруоллуур уорган баар буолла.

Биһиэхэ, парламентарийдарга, суолталаах түгэннэринэн Саха сирин президенэ Егор Борисов бастакы отчуота уонна кини Государственнай Мунньахха бюджеты көрүүгэ, кэлэр сыл саҕаланыан иннинэ бүгүҥҥү ирдэбиллэргэ хоруйдуур саҥа соруктары туруорууга анаммыт иккис анал этиитэ буоллулар. Ааһан эрэр сыл историческай суолталаах түгэнинэн бэлиэтэннэ – Өлүөнэ өрүскэ тимир суол кэллэ. Бу событиены кытта Россия президенэ Дмитрий Медведев биһиэхэ кэлиитэ сибээстэннэ, кини Аллараа Бэстээххэ үөрүүлээх түгэн кэмигэр Өлүөнэ өрүс нөҥүө муоста тутулларыгар мэктиэлэри биэрбитэ. Ол өр күүтүллүбүт түмүктүүр түһүмэҕинэн буолуоҕа. Биллэн турар, федеральнай быыбардар, ол түмүгэр Государственнай Дума саҥа састааба талыллыыта республикаҕа эмиэ суолталаах түгэннэринэн буолаллар.

115 миллиард солк. кэриҥэ кээмэйдээх республика бюджета ылыллыытын мин ситиһии быһыытынан ааттыам этэ: экономика сайдыыта нолуок киириитин эмиэ улаатыннарар. Инвестордар, уруккутун курдук, биһиги региоммутун кэскиллээҕинэн сыаналыыллар: Эльгатааҕы сир баайын киэҥ хабааннаахтык туһаҕа таһаарыы саҕаланар, «Сургутнефтегаз» үлэтэ тэтимирдэ, сотору кэминэн Саха сиригэр «Газпром» кэлиэҕэ.

Учууталлар уонна быраастар хамнастара биллэрдик үрдээбитэ үөрдэр. Онон, 2011 сылы эргиллэн көрдөххө, биһиги киэн туттарбыт элбэх.

- Эн Кремльгэ бэйэтигэр дойду президенэ Дмитрий Медведев анал этиитин истибитиҥ. Кини политическай системаны саҥардыыга этии киллэрбит дьаһалларын эн хайдах сыаналыыгын?

- Президент анал этиитэ Болотнай болуоссакка Госдума быыбарын түмүктэрин кириитикэлээһиннээх событиелар кэннилэриттэн оҥоһулунна. Мин санаабар, туох эмэ кэһии баар эбит да буоллаҕына, онуоха быраабы харыстыыр уорганнар бэйэлэрин сыанабылларын биэриэхтэрэ. Республикаҕа бу кэмҥэ быһыы-майгы холку этэ диэн чопчулаан этиэхпин баҕарабын, бу – биһиги куолаһы «үлүннэрии» суотугар дьиҥ баар дааннайдары көннөрбөтөхпүтүн көрдөрөр диэн санаалаахпын. Оннук баар эбитэ буоллар, билигин нэһилиэнньэ барытын истэ-билэ олорор кэмигэр ити чахчылар атын регионнарга курдук, общественноска биллиэ этилэр.

Медведев Федеральнай Мунньахха туһаайан этиитигэр, дьиҥ иһигэр, Госдума үһүс ыҥырыытын үөскэтии систематыгар төннөргө эттэ: 225 депутат пропорциональнай (партийнай) системанан талыллар, 225 – биир мандааттаах уокуруктартан. Ол эрээри анал этиигэ бу хайдах олоххо киириэҕин туһунан чопчу быһаарыллыбат. Биир мандааттаах уокуруктарга кандидаттары политическай партиялар туруоруулара – биир, оттон кандидаттар бэйэлэрэ туруорунуулара – олох атын. Оччоҕо Госдума бэйэтин атыннык, булгуччу фракционнай критерийдэринэн буолбакка, тэринэр кыахтанар. Мин үлэлээбит үһүс Госдумабар бырабыыталыстыба политическай фракциялары, холбоһуктары кытта эрэ буолбакка, хас биирдии депутаты кытта туспа үлэлиирэ. Мин биир мандаттаах уокуруктан иккитэ талыллыбытым. Мин санаабар, маннык түгэҥҥэ депутат тус бэйэтэ хас биирдии сокуоҥҥа эппиэтинэстээх, тоҕо диэтэр, кини быыбардааччылара куоластааһыны кыраҕытык кэтииллэр. Ол эбэтэр бэйэ үлэтин толорор уустук да, арыый эппиэтинэстээх да буолуоҕа. Маннык усулуобуйаҕа атын уустук түгэн үөскүөн сөп – тыҥааһыннаах быһыыга-майгыга, кризис кэмигэр государство дьон-сэргэ өйөөбөт быһаарыыларын ыларга күһэллэр, маныаха депутаттар корпустарын суһал өйөбүлэ ирдэнэр. Оттон соторутааҕыга диэри бырабыыталыстыба бары быһаарыыларын өйүөхтэрэ диэн толору эрэллээх этэ.

Субъектар баһылыктарын быыбардааһын туһунан тугу этиэххэ сөбүй? Биһиги республикабытыгар хас биирдии быыбардар уопсастыбаҕа дьиҥнээх аймалҕаны тардаллара, дьону хас да туһаайыынан хайыталлара. Оттон икки кандидат финишка таҕыстахтарына, уопсастыба икки аҥы хайдар. Быыбардар түмүктэммиттэрин кэннэ дуораана өр кэмҥэ иһиллэр, олох сүтүмүөн да сөп. Онуоха эбии сорох кандидаттар национальнай өйү-санааны күөртүөхтэрин сөп, ити биһиги республикабытыгар олох табыллыбат.

- Республикаҕа быыбардар түмүктэрэ эйиэхэ соһуччу буолбата дуо?

- Быыбарга киһи кэлиитэ аҕыйаабытын мин мөлтөх түгэнинэн аахпаппын. Уопсастыба аһара политиканан үлүһүйэр уонна туруга суох буоллаҕына киһи кэлиитэ үрдүүр. Оттон партиялар түмүктэригэр тохтоотоххо, «Сиэрдээх Россия» иккис миэстэтэ, тыа сиригэр түмүктэрэ соһуттулар. РФКП быыбардарга арыый бэлэмнээҕинэн ааҕыллара.

- Госдума саҥа састаабын туох диэн сыаналыыгын?

- Мин кэтээн көрүүбүнэн, «Биир ньыгыл Россия» фракцията улаханнык уларыйбыт: салайар уорганнара, састааба, кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ. Барыларыттан РФКП соччо уларыйбатах курдук, ахсаан уонна хаачыстыба өттүнэн «Сиэрдээх Россия» эбиллибит. Единоросстар 238 мандааттаахтар, онон, мин санаабар, партийнай дьиссипилиинэ үрдүөҕэ. Сүнньүнэн, бырабыыталыстыба атын фракциялары кытта эмиэ сөпсөһөр түгэннэри булуохтаах.

- Виталий Николаевич, парламент – мөккүөр миэстэтэ дуо?

- Икки ыҥырыыга депутатынан үлэлээбит буоламмын, дьиҥнээх мөккүөрдэр кэмитиэттэргэ, специалистар уонна сокуоннары ырытан оҥорооччулар икки ардыларыгар, ону таһынан парламент истиилэригэр, «төгүрүк остуолларга» буолалларын үчүгэйдик билэбин. Пленарнай мунньах кэмигэр үгүс депутаттар этиилэрин, холобур, Жириновскай этиилэрин PR-хампаанньанан ылынабын.

Ити Жириновскайы Госдумаҕа 11 чаас кэнниттэн көрбөккүн даҕаны. Онон парламент дьиҥнээх «куукуната» телевидениенэн көстүбэт.

Эмиэ итинник хартыына биһиэхэ, Ил Түмэҥҥэ, буолааччы. Сүрүн мөккүөрдэр биһиги кэмитиэттэргэ ханнык эмэ боппуруоһу, көннөрүүлэри дьүүллэһэрбитигэр буолан ааһаллар, онуоха саҥаны киллэриини, фракциялар интэриэстэринэн хайдыспакка, дьыалабыай быһыыга-майгыга, төһө сөптөөҕүнэн көрөбүт.

- Тэрийэр үлэҕэ туох саҥа көһүннэ?

- Аатырбыт айпадтар иһин бастаан миигин үгүстэр мөхпүттэрэ, оттон билигин тоҕо эрэ чуумпурдулар (мичээрдиир). Депутаттар олор табыгастаахтарын тута сыаналаабыттара, «массыына» бэйэтэ оннук – оннооҕор соччо үөрүйэҕэ суох туһанааччы ыарырҕаппакка өйдүүр. Бастайааннай төрүккэ үлэлиир парламентарийдарга анаан «Самсон» диэн программаны ырытан оҥорбуттара, тоҕо чуолаан итинник ааттаабыт төрүөтү билбэппин (күлэр). Ити көһө сылдьар офиска майгынныыр – ордук туттуллар федеральнай уонна республикатааҕы сокуоннар, бюджет параметрдара, инвестиция программалара «хачайдаммыттара», көрдүүр система баар, маныаха дааннайдар мэлдьи саҥардылла тураллар.

Быйыл сайын биһиги бэйэбитигэр Российскай Федерация бары субъектарын сокуону таһаарар мунньахтарыттан аппарааттар салайааччыларын мунньа сырыттыбыт. Регионнартан сылдьар коллегаларбыт Саха сирин парламенын тэрээһин үлэтин дойдуга биир саамай сайдыылааҕынан уонна чуолкайдык олохтоммутунан сыаналаатылар. Кэлбит дьон саамай үчүгэй өйдөбүллээхтэр, үгүстэр Саха сирин аан маҥнай көрбүттэрэ.

- Виталий Николаевич, үүнэр сыл хайдах буолуоҕай?

- 2012 сылга долгуйар, дьаарханар төрүөттэр төһө кыалларынан аҕыйыахтарыгар баҕарыам этэ. Биһиэхэ радикальнай реформалар, өрөбөлүүссүйэлэр наадалара суох. Итиниэхэ Москва уулуссаларыгар уолҕамдьы дьон ыҥыраллар. История уруоктарын учуоттаатахха, маннык настарыанньалар биһиги уопсастыбабытыгар эмиэ киирэллэрэ табыллыбат.

Биһиги, Саха сирин дьоно, айымньылаах үлэнэн дьарыктаныахпытыгар, республика экономикатын сайыннарыахпытыгар, балыыһалары, оҕо садтарын, тиһэҕэр тимир суоллары тутуохтаахпытыгар баҕарыам этэ. Оҕолор үөрэнэллэрин, сайдалларын, саҥа көлүөнэ төрүү-үөскүү турарын туһугар.

Биһиги бары айымньылаах үлэҕэ турунуохтаахпыт, бэйэ дьиэ кэргэнин уонна төрөөбүт республикабыт уйгутун туһугар үгүс дьыаланы ситэриэхтээхпит.

- Парламент хаһыатын ааҕааччыларыгар баҕа санааларыҥ ханныктарый?

- «Ил Түмэни» ааҕыҥ, биһиги саамай кырдьыктааҕы суруйабыт. Эһиги дьиэ кэргэттэргитигэр чэлгийэ сайдыыны, оҕолоргут чэгиэн туруктаах, улаатан, үөрэнэн, кэскилгэ бэлэмнээх буолалларыгар баҕарабын. Дьолу-соргуну, уйгулаах олоҕу!

Александра Бурнашева кэпсэттэ