-Бастакы күммэр улуус дьаһалтатын үлэһиттэрэ, улахан тэрилтэлэр салайааччылара кыттыылаах улуус баһылыгын киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар кыттан, парламеҥҥа сокуону ылынар үлэбит 2014 сыллааҕы түмүгүн уонна Саха сирин, Россия уонна аан дойду билиҥҥи экономическай балаһыанньаларын туһунан кэпсээтим. Улууска экономика эйгэтин анаарар сонун аҕыйах, суоҕун кэриэтэ буолан, дьон ити өттүгэр элбэҕи ыйыталаһар. Улуус хаһыаттарыгар ити туһунан суруйбут ыстатыйабын дьоннор аахпыт эбиттэр. Россия дьоно-сэргэтэ, ол иһигэр биһиги, икки улахан, “хара оптуорунньугунан” биллэр 1998 сыллааҕы итиэннэ 2008 сыллааҕы, кризистэри туораабыппытын санатан туран, ыарахаттары туоруу үөрүйэхпитинэн салгыы үлэлээбиппит курдук, үлэлиэх, олоруох тустаахпыт диэн дьоммун-сэргэбин кытта кэпсэтэн кэллим.  

 

Олунньу 9 күнүгэр Сунтаарга “Добун” кулуупка Россия Культуратын сылын түмүктүүр тэрээһиҥҥэ сырыттым. Ааспыт сылга сунтаардар элбэх культурнай тэрээһиннэри ыыппыттар. Ол иһигэр Сунтаар сэлиэнньэтэ тэриллибитэ 250 сылыгар аналлаах ыһыах, онтон куоракка ыытыллыбыт улуус күннэригэр Сунтаар сэлиэнньэтин сүрдээх үчүгэй концера буолбута. Ити күн Олоҥхо дьиэтигэр улууска Литература сылын аһыллыытыгар сылдьан, Ил Түмэн үлэтин, экономическай балаһыанньаны билиһиннэрдим итиэннэ Литература сылын ыытыы туох суолталааҕын тула кэпсэттим.

 

Олунньу 10 күнүгэр сарсыардаттан Сунтаар нэһилиэгин депутаттарын, дьаһалтатын уонна тэрилтэлэрин салайааччыларын кытта көрсүһүүгэ улуус кэскиллээх боппуруостарыгар ырытыһыылаах киэҥ кэпсэтии буолла. Сунтаарга элбэх тутуу бараары турар: 200 уонна 240 миэстэлээх оҕо таас саадтара, итии, тымныы уу сүүрэр турбалаах 60-тан тахса мөлүйүөн суумалаах уу станцията, саҥа кварталларга икки саҥа хочуолунайдар тутуллан холбонуохтара. Сунтаар улууһугар 24 тыһыынча киһи олорор буоллаҕына, Сунтаар сэлиэнньэтигэр 13 тыһыынчаҕа чугаһыыр киһи олорор. Тыаттан дьон көһөн киириитэ элбэх. Оҕо саадыгар 700 оҕо уочаракка турар. Онон оҕо саадын түргэнник тутан киллэриэххэ наада.

 

Сунтаарга уот, суол уонна дьиэ тутуутун боппуруостара быһаарыллан турар. Онон суолу тутууну түмүктүөххэ диэн кэпсэтии таҕыста. Уот күүстээх подстанцията баар. Онон саҥа уот линиятын тардыы, трансформаторы эбии   туруоруу боппуруоһугар “Якутскэнерго”, ОдьКХ, Экономика, итиэннэ Үп министерстволарын көһө сылдьар мунньахтарын улууска ыыттарарга, ол мунньахха чопчу дьаһаллары ылар курдук сүбэлэстибит.

 

Ити күн Правительство 35 киһилээх отчуоттуур бөлөҕө кэлэн, улууска биэс биригээдэнэн тарҕаһан үлэлээтилэр. Мин республика үөрэҕин министрэ Феодосия Габышева бөлөҕөр киирсэн, сэттэ буолан, Аллаҥаҕа уонна Тойбохойго сырыттыбыт. Правительство уонна Ил Түмэн      ыыппыт үлэлэрин биһирээтилэр. Парламент ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуотун итиэннэ экономическай балаһыанньаны билиһиннэрдим, дьон элбэх ыйытыыларыгар хоруйдаатыбыт.

 

Үгүс дьону оҕону төлөбүрдээх үөрэххэ үөрэттэрии, студеннар уопсай дьиэнэн хааччыллыылара, ылбыт идэлэринэн үлэтэ суох сылдьыылара курдук¸ кэккэ боппуруостар долгуталлар. Сир боппуруоһугар ыйытыы элбэх. Ол курдук, сорох дьон ходуһа сирин ылбакка сылдьаллар эбит, ордук эдэр ыаллар сирэ суохтара хомолтолоох. Үчүгэйэ диэн, Сунтаар улууһа чааһынай дьиэни туттууга республикаҕа биир бастыҥ миэстэни ылар. Ол эрээри улууска эдэр дьиэ кэргэннэргэ дьиэ тутуутугар кэлэр көмө харчыта олох кыра дииллэр. 

 

Ити отчуот кэмигэр мин ас-үөл бородууктатыгар сыана үрдээһинин быһааран биэрдим. Дьон бензин, сэлээркэ сыаната олус үрдүгүн, онон бары эйгэҕэ өҥө сыаната наһаа үрдээбитин ыйаллар. Билиҥҥи кэмҥэ социальнай өйөбүл, көмө нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар эрэ оҥоһуллар, кыанар өттө бэйэтин хааччынар кэмэ кэллэ диэн кэпсээтим. Билигин тыа сиригэр сүөһүлээх-астаах, сирдээх дьон бэйэлэрэ дохуоттанар кыахтаахтар. Оттон куоракка, төттөрүтүн,  олох ыараата, үлэтэ суох сылдьар ыччаттар тыа сиригэр төннөллөрө ордук буолла. Манна даҕатан эттэххэ, эдэр специалистар олохсуйууларыгар Сунтаар улууһа республикаҕа биир бастыҥ миэстэни ылар.

 

Правительство отчуотун иккис күнүгэр Илимниир, Бордоҥ уонна Тэҥкэ нэһилиэктэригэр СР Юстицияҕа госкомитетын председателэ Сардаана Гурьева салайар бөлөҕөр сылдьыстым. Кини үксүн Ил Түмэн ылбыт сокуоннарын билиһиннэрэн кэпсиир буолан, миэхэ быдан чэпчэки буолла. Ол оннугар нэһилиэнньэ ыйытыыларыгар элбэхтик хоруйдаатым, экономическай кризиһы быһааран биэрдим.

 

Улууска нэһилиэнньэ толору хааччыллыылаах дьиэлэри маассабайдык туттар буолан эрэр. Тыа сиригэр техника элбэх эрээри, трактордар кыһыҥҥы кэмҥэ таах тураллар. Мин төрөөбүт нэһилиэкпэр, Бордоҥҥо, 60 Китай трактора уонна 23 “Беларусь” трактор бааллар. Дьон маны өҥөнү оҥорууга, дохуоту киллэриигэ күүскэ туһанар өттүн толкуйдуохтаах. Государство кыанар, үлэлиир-хамсыыр доруобай дьоҥҥо буолбакка, кыамматтарга, инбэлииттэргэ эрэ көмөлөһөр диэн дьоҥҥо малтаччы этэбин. Хас биирдии киһи бэйэтин бэйэтэ ииттинэр кэмэ кэллэ.  

 

Олунньу 13 күнүгэр   улуус нэһилиэктэриттэн кэлбит 118 предпринимателлэри кытта көрүстүм. Бу көрсүһүүгэ предпринимательствоҕа уонна нолуокка ханнык сокуоннарга туох уларыйыылар, ханнык нолуокка чэпчэтиилэр баалларын, Предприниматель сыла хайдах барыахтааҕын, улуус предпринимателлэрэ туох ситиһиилээхтэрин сиһилии ырытан кэпсээтим итиэннэ инники өттүгэр хайдах дьаһанан үлэлиир туһунан толкуйу тобулар кэпсэтиини ыыттыбыт. Бүгүҥҥү күҥҥэ Сунтаарга 725 чааһынай предприниматель, 90 хааччахтаммыт эппиэтинэстээх общество, барыта 815 предприниматель үлэлииллэр. 

 

Улуус бюджетыгар 2015 сылга 2 млрд 700 мөл. солкуобай көрүллэр, онтон улуус 6 % дохуоту, 162 мөлүйүөн солкуобайы киллэринэр, 94 %-нын дотация, субвенция быһыытынан ыла олорор. Манна предпринимателлэр 55 мөл. 802 тыһ. солкуобайы ол аата, ити хомуллар нолуок үс гыммыт биирин, киллэрэллэр. Холобура, “Татыйыына” тэрилтэ федеральнай уонна республикатааҕы нолуоктарын таһааран туран, улууска 4 мөл. 450 тыһ. солкуобайы киллэрэр. Оттон предприниматель В.Крыжановскай ити нолуоктары аахпакка туран, улууска 2 мөлүйүөн 225 тыһ. солкуобайы киллэрэр, кинилэртэн улууска холбоон 6,5 мөл. харчы киирэр. Сунтаар предпринимателлэрэ сүрдээх тахсыылаахтык үлэлииллэрэ бу холобуртан да көстөр дии саныыбын. “Татыйыына” тэрилтэ 350 киһини, оттон Крыжановскай тэрилтэтэ 60 киһини үлэлэтэллэр. Ити аата 400-тэн тахса киһини үлэлэтэллэр. Оттон бу үлэлиир дьон дьиэ кэргэннэрин аахтахха, бу икки предприниматель 1,5 тыһыынча киһини аһатан-таҥыннаран олороллор диэххэ сөп. Элбэх киһиэхэ үлэ миэстэтин таһаарар туһугар өссө элбэх киһи чааһынай тэрилтэ тэриниэн, тыа хаһаайыстыбатын предпринимательствотынан дьарыктаныан наада диэн бу сылга үлэҕитин кытаатыҥ диэтим.

 

Нэһилиэнньэ тыаҕа фельдшеринэн үлэлии тиийиэн баҕалаах суоҕун биир ыарахан проблема быһыытынан туруорар. Толору хааччыллыылаах, аҥаара уопсай дьиэлээх ФАП-тар тутуллубуттара, ол гынан баран “фельдшердэрбит суох” диэн муҥатыйаллар. Доруобуйа харыстабылын министерствота 700 тыһыынча солкуобай подъемнай харчытын төлөөн, фельдшердэри хоту ыыта сатыыр эбит да, үксэ бу куоракка хаалаллар. Биһиги дьон этиитин долоҕойбутугар тохтотоммут, “Тыа сирин акушера” диэн боппуруоска быһаарыы ылынарбыт, толкуйун тобуларбыт эрэйиллэр. Тоҕо диэтэххэ, тыһыынчалыы нэһилиэнньэлээх нэһилиэктэргэ фельшердэрэ суох олороллор. Бу – улахан проблема. Ити туһунан дьон-сэргэ да Правительствоҕа этии быһыытынан киллэрдэ.

 

Улуус киинигэр түмүктүүр мунньахха дакылааты Правительство председателин бастакы солбуйааччы Петр Алексеев иһитиннэрдэ. Мин улуус нэһилиэнньэтигэр республика Правительствотын, Ил Түмэнин өттүттэн көмө элбэх диэн бэлиэтээн этэбин: 2000 сылтан 16 оскуола тутулунна, ол иһигэр 8 таас оскуола, 21 культура дьиэлэрэ, оҕо саадтара уонна ФАП-тар тутулуннулар, суолбут оҥоһулунна. Билигин, бэл, саамай кырыы сытар Бүлүүчээҥҥэ диэри суол баар буолла. Ити көрдөрүүлэри Правительство чилиэннэрэ бэйэлэрэ да сөхтүлэр. Оттон Ньурба, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарын улахан аҥаардарыгар суоллара суох. Урукку промышленнай оройуоҥҥа, Кэбээйигэ, 12 нэһилиэгэр барытыгар суола суох. Биһиги улууспут нэһилиэнньэтин улахан аҥаара уокка холбонон, оһох оттунартан уурайан олорор, онуоха уот иһин төлөбүрдэригэр өссө дотация көрүллэр. Онон 50 С тымныыга 2 тыһыынча мөһөөгү эрэ төлүүллэр. Онон Сунтаар улууһугар дьон санаата кэлэн, бэйэтигэр эрэх-турах, үлэлиир-хамсыыр санаалаах олорор.

 

Ил Түмэн пресс-сулууспата