Куруук буоларын курдук, сыл бүтүүтэ үлэ түмүгүн, ситиһиитин, кыаллыбатах өрүтүн чөкөтөргө-чөмчөтөргө, инникини тымтыктанан торумнуурга табыгастаах уонна тоҕоостоох кэм. Хаһыаппыт ааспыт нүөмэриттэн 2011 сыл политическай партияларга ханнык-туох бэлиэ, чаҕылхай суолу-ииһи хаалларбытын туһунан кэпсэтиини күөдьүппүппүт. Ол кэпсэтиибитигэр «Якутскэнерго» генеральнай дириэктэрин солбуйааччы, норуот депутата, Судаарыстыбаннай Мунньахха (Ил Түмэҥҥэ) «Сиэрдээх Арассыыйа» фракциятын салайааччыта Ольга Николаевна Федорова кыттар.
— Ольга Николаевна, үгэс быһыытынан «Сиэрдээх Арассыыйа» политическай партия 2011 сылы хайдах-туох түмүктээбитин туһунан ыйытыах этим.
— Биллэн турар, 2011 сылга биһиги партиябыт олоҕор-дьаһаҕар өрөспүүбүлүкэ да, федеральнай киин да таһымнарыгар быһаччы дьайар кыахтаах тутаах суолталаах элбэх быһыы-майгы буолуталаабытын, ордук буолан ааспыт Госдума VI-с ыҥырыытын быыбарын уонна быыбар түмүгэр сыһыаннаммыт дьон-сэргэ тоҕуоруһуута, туруорсуута-туруулаһыыта дойду уларыйан эрэрин көрдөрбүтүн бэлиэтиэх этим.
Быыбар саҕана бигэтик, эриэ-дэхситик устан иһэр тыыны — дойду олоҕун түөрэҥнэтэр табыллыбатын курдук санаа тиэрдиллэ, иитиэхтэнэ сатаабытын бары да дьэҥкэтик билэбит. Оттон аһара нус-хас, уу нуурал ньуурун курдук олох дойдуну улугурууга тириэрдибит хомолтолоох холобурун эмиэ билэбит. Биллэн турар, политикаҕа өрө тахсыылаах бигэтийии баар буолуохтаах, оттон политика улугурар кэмигэр аһара нус-хас олох оччо-бачча бэрдэ суох быһыы диэн аһаҕастык этиэххэ сөп. Маныаха ааспыт Москва Болотнай болуоссатыгар, Сахаров аатынан проспекка буолуталаабыт хамсааһыннары сыһыарыахпын сөп. Ити быһылааннар дойдуга биир санааны кэлтэйдии соҥнуур партия аҥаардастыы баһылыыра-көһүлүүрэ, үүннүүрэ-тэһиинниирэ сөбө суоҕун, саҥа сүүрээн, саҥа санаа, саҥа салгын хайаатар да сайа охсуохтааҕын, баар буолуохтааҕын, наадалааҕын туоһулаатылар. Бырачыаска хайа эрэ партия уйгутугар-быйаҥар тиксэ, туһана сатаабат нэһилиэнньэ толкуйдуур кыахтаах, Арассыыйа инникитин туһугар дьиҥнээхтик долгуйар өттө кытынна.
Атын партиялар бааллар, кинилэр бигэтийдилэр, уйуктарын булуннулар, баҕарыҥ-баҕарымаҥ, кинилэр хас биирдиилэрин куолаһа иһиллиэхтээх.
Өрөспүүбүлүкэбит парламенын ылан көрөр буоллахха, кэлиҥҥи быһыы-майгы барыта баҕарбыт, санаабыт хоту эриэ-дэхси, үүт-тураан буолбатах дииргэ тиийэбит. Ахсаан өттүнэн улаханнык баһыйар, куоһарар партия аҕыйах чилиэннээҕи өттөйө сатааһына баар. 2011 сыл бүтүүтэ буолбут быыбар кэннинээҕи нэһилиэнньэ долгуйуута үрдүк дуоһунастаах салайааччылары толкуйдатыа дии саныыбын. Аҥаардас толкуйу үөскэтиинэн эрэ муҥурдаммакка, улахан сололоохтор дойдуга элбэх партиялаах уопсастыба үөскүүрүгэр уонна кинилэр өрө тахсыылаахтык үлэлииллэригэр олугу ууруохтаахтар, акылааты айыахтаахтар.
— 2012 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета тус сыаллаах программаларынан таҥыллыыта эмиэ ааспыт сыл биир бэлиэ түгэнинэн буолла диэххэ сөп. Бу санааны эн хайаатар да эбии ситэрэн биэрэриҥ буолуо...
— Чахчыта да, бэлиэ түгэн. Тус сыаллаах программалартан турар 2012 сыллааҕы бюджеты ылыныы — бу сүҥкэн улахан уларыйыы. Ис-иһигэр киирэн илдьиритэн, ырытан көрдөххө, программалартан турар бюджет олус интэриэһинэй. Кылаабынайа, манна киирбит сыыппаралар кураанах сыыппараларга кубулуйуо суохтаахтар. Бу туһунан эмиэ элбэхтэ пленарнай мунньахха кэпсэппиппит, дьүүллэспиппит.
Хомойуох иһин, били, экономика үрдээһинин, өрө тахсыытын көрдөрө сатааһыннаах сыыппаралар ыйыллыбыттарын түмүгэр бу докумуон ис дьиҥнээх суолтата сүтэн-симэлийэн хаалыыта баар буолааччы. Туох-ханнык иннинэ бюджекка тыктарыллыбыт сыыппаралар дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөнүмтүө буолаллара ирдэнэр.
2011 сыл бүтүүтэ бу сүрүн докумуон тула үрдүнэн-аннынан сыһыан, хас биирдии сыыппараны ымпыктаабат, иҥэн-тоҥон ырыппат буолуу баар этэ диэн аһаҕастык этиэххэ сөп. 2012 сыл устата тус сыаллаах программалартан турар бюджет хайдах-туох туттуллан, ханна-хайдах ороскуоттанан иһэрэ, кыраҕытык хонтуруолланыыта парламент истиилэригэр, бырабыыталыстыба чааһыгар, о.д.а. тэрээһиннэргэ элбэхтэ ырытыллыахтаах. Ол түмүгэр бюджет үбүн-харчытын хас биирдии сыыппаратыгар олохтоммут критерий чуолкайдык өтө көстүөхтээх. Итинтэн тирэнэн бырабыыталыстыба үлэтэ, бу тула буолар хамсааһын, уларыйыы барыта ырылхайдык көстүөх этэ дии саныыбын.
Манна даҕатан, 2030 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын программата билигин биһиги, депутаттар, дьүүллэһиибитигэр киирдэ. Бу программаҕа дьон-сэргэ олоҕун таһымын үрдэтиигэ, киһи интэриэһин учуоттуурга анаммыт өрөспүүбүлүкэбит салалтатын инники үлэтин торумун көрүөхпүн баҕарабын. Маныаха элбэх кыһалҕа баарын бэлиэтиэххэ сөбө буолуо. Ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ экспорга суоттанар, экономика көрдөрүүтүн үрдэтиигэ туһаайыллыбыт оҥорон таһаарыылаах, бөдөҥ тэрилтэлэрдээх. Биһиэхэ көмүс, газ, чох салааларын тэҥэ тыа хаһаайыстыбата, дьоҕус тэрилтэлэр бааллара, бу салааларга үгүс кыһалҕа баара эмиэ болҕомто үөһүгэр буолуохтаах. Ордук инфраструктураны олохсутар салааларга өтөрүнэн быһаарылла охсубат кыһалҕа үгүс диэххэ сөп. Өрөспүүбүлүкэбит промышленноhа сайдыыта хас да түһүмэҕинэн барар. Кэлиҥҥи кэм — промышленноһы балысханнык сайыннарыы кэмэ. Ол гынан баран, промышленностан инфраструктураны сайыннарыы биллэ хаалан иһэр диэх этим. Итиниэхэ сыһыаран энергетика эйгэтигэр Арассыыйаҕа да, өрөспүүбүлүкэҕэ да элбэх кыһалҕа баар. Аһара ырааппакка ситимнээх хаһаайыстыбалар сайдыыларыгар үбү-харчыны ыытар перекрестнай субсидиялааһыны ылыах. Көннөрү киһи омос көрүүтүгэр, бу туһалаах курдук буолуон сөп эрээри, атын өттүттэн букатын өйдөммөт. Салаа экономикатыгар ис-иһигэр киирэн үлэлии сылдьар киһи сыаналыырбынан — бу энергетика сайдыытын улаханнык атахтыыр, харгыстыыр дьаһал.
Ис валовай бородуукта, инвестиция, о.д.а экономика көрдөрүүтэ сылын аайы үрдүү, өрө тахса турар. Ити барыта дьон-сэргэ олоҕун таһыма үрдээһинигэр быһаччы дьайыахтаах. Ол эбэтэр, норуокка чугас уонна ыкса ситимнээх буолуохтаах. Хомойуох иһин, олох хаачыстыбата барыларыгар үрдүүр эбэтэр үрдээтэ диир, мин саныахпар, билиҥҥитэ эрдэ.
«Кыһыл көмүс сүһүөҕү ууруу» өрөспүүбүлүкэ 2011 сыллааҕы политическай, экономическай олоҕор бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыта чуолкай. Ону тэҥэ «АЛРОСА» АК уонна өрөспүүбүлүкэ икки ардыларыгар дуогабар түһэрсиллиитин ойуччу тутан бэлиэтиэх этим. Ити дуогабарга «АЛРОСА» АК-ҕа өрөспүүбүлүкэ позициятын киллэрэн биэриини биһиги туруорсуубут төһө да кыаллыбатаҕын иһин, дуогабар тутуһулларыгар, туоларыгар баҕабыт муҥура суох.
— Ольга Николаевна, «Сиэрдээх Арассыыйа» политическай партия парламеҥҥа фракциятыгар 2011 сыл хайдах ааспытыгар сыһыаннаан өссө тугу эбии этиэҥ этэй?
— «Сиэрдээх Арассыыйа» политическай партия парламеҥҥа фракциятын историятыгар биир бэлиэ түгэнинэн Андрей Фитисовы депутат быһыытынан боломуочуйатын бигэргэтиибит, ол кэнниттэн буолбут пленарнай мунньахха кини Нерюнгри оройуонун баһылыга буолбутунан, боломуочуйатын тохтотуу эмиэ биир бэлиэ түгэн этэ.
Фракциябытыгар ахсааммытынан элбэҕэ суохпут: Зоя Корнилова, Николай Румянцев, Сергей Шкуренко, Михаил Филиппов. Кинилэр хас биирдиилэрэ дьон-сэргэ туһугар үлэлэрин туһунан элбэҕи этиэххэ, кэпсиэххэ сөп. Оннук, тус бэйэм Зоя Афанасьевна Корнилова кыаҕа парламеҥҥа муҥутуурдук туһаныллыбат диэн бүччүм уонна хом санаалаахпын. Кини Сахатын сирин, кини дьонун-сэргэтин туһугар ис сүрэҕиттэн долгуйар өрөспүүбүлүкэ дьиҥнээх патриота.
— «Сиэрдээх Арассыыйаттан» Сергей Миронов Арассыыйа Президенигэр кандидат буолбутун бары да билэ, истэ сылдьабыт. Кини быыбар иннинээҕи программатыттан ордук тугу биһириигин?
— Уопсайынан этэр буоллахха, хас биирдии партия чопчу киһи кыһалҕатын уонна ону быһаарыыны инники күөҥҥэ тутуохтаах. С.Мироновы партия РФ Президенин дуоһунаһыгар туруорда. Кини программата ордук социальнай хабааннаах, нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун улаатыннарыыга сыһыаннаах диир тоҕоостоох. Коррупцияны уодьуганныырга, ДьУоКХ, о.д.а олох салааларыгар чопчу уонна чуолкай былааннааҕын, сыаллааҕын-соруктааҕын ордук улаханнык тус бэйэм биһириибин.
Кистэл буолбатах, дойдубутугар араас регионнарга араастык коррупция тарҕаныыта долгуппат буолуон сатаммат. Били, улаханнык арбанар, аатырдар «Туруору былаастара» (Вертикаль власти) коррупцияны күөдьүйэригэр табыгастаах усулуобуйаны үөскэтэр диэн тус бэйэм сыана быһабын. Сүҥкэн боломуочуйа үрдүк дуоһунастаахха сүктэриллэр. Инньэ гынан, аллара үктэлгэ турааччы, холобур, бэйэтин регионугар эбии үбү-харчыны көрдөһөргө-ааттаһарга күһэллэр. Ол барыта бэрик биэриини-ылыыны ордук улаханнык күөртүүр.
Төһө да олохтоох бэйэни салайыныы кэмигэр ситэри үбүлээһин оҥоһуллубатын түмүгэр, бэриллэр боломуочуйа олоххо тилэри туһаныллыбат. Оттон ол муниципалитеттар нэһиилэ тиийинэн олорууларыгар тириэрдэрэ мэлдьэх буолбатах. Маннык кэмҥэ сайдыы туһунан этэ да барыллыбат, балаһыанньа тыҥыыр.
«Толору үбүлэммит боломуочуйа бэриллэр буолуо» диэни төһө да элбэхтэ истибиппит иһин, эрэниэҕи эрэ баҕарыллар.
— Кэпсэтиибитин түмүктүү таарыйа эмиэ үгэс буолбут инники сыал-сорук, былаан туһунан кэпсии түс эрэ.
— Үөһэ этиллибитин курдук, 2012 сыллааҕы саҥалыы таҥыллыбыт бюджет миэхэ ордук улахан суолталаах. Депутаттар кэлиҥҥи пленарнай мунньахпытыгар парламент урут-уруккуттан быһаарыллыбыт бэйэтин боломуочуйатын, тутуһар позициятын ыһыкта быһыытыйан эрэрин туһунан элбэхтэ этэбит. Биһиги фракциябыт тус сыаллаах программалар туолууларын хонтуруоллааһыны куруук болҕомтотун киинигэр тутар. Ити программалары бырабыыталыстыба үөскэтэр, президент бигэргэтэр. Этэн аһарбытым курдук, ити программалартан бюджет оҥоһулунна. Онно депутаттар орооһор, туох эмэ уларытыылары, чопчулааһыннары-чуолкайдааһыннары киллэрэр боломуочуйалара суох уонна суоҕун кэриэтэ.
Бюджет дьэҥкэ буолуутун, тус сыаллаах программаларга дьайар кыахтаныыны ураты улахан суолталаах уонна оруоллаах диэн ордук чиҥэтэн этиэх этим.
2012 сылга дойду президенин талыы курдук дьылҕаны быһаарар сүҥкэн быһыы-майгы иннибитигэр турар. Онно: «Өссө төгүл дойдуга уларыйыы тахсыахтааҕын туһунан хорсуннук этиэхпит дуо?», «Үрдүкү сололоохтор демократия ньыматынан салгыы сайдар суолу тобулар ордугун өйдүөхтэрэ дуо?» диэн ыйытык ордук долгутар, үүйэ-хаайа тутар.
Елена Обутова, «Ил Тµмэн» ха´ыат
http://news.iltumen.ru