Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов 2012 сыл олунньу 22 күнүгэр Саха Республикатын норуоттарын Ассамблеятын IV съеһигэр тыл эттэ.
Ытыктабыллаах Саха Республикатын норуоттарын Ассамблеятын төрдүс съеһин делегаттара уонна ыалдьыттара! Норуот депутаттарын аатыттан эһигини уонна эһигинэн сирэйдээн Саха сирин элбэх омуктаах хамсааһынын активын, биһиги республикабытыгар олорор бары норуоттар бэрэстэбиитэллэрин истиҥник эҕэрдэлиибин!
Саха сирэ өрүү да республика±а олорор, төрөөбүт дьиэлэринэн ылынар бары норуоттар бэрэстэбиитэллэрин икки ардыларыгар үтүө сыһыан холобурунан буолара. Бүгүн Саха сиригэр араас норуоттар бэрэстэбиитэлистибэлэрэ бааллар, ол иһигэр биһиги ыалдьытымсах сирбитигэр саҥа олохторун булан эрээччилэр. Кинилэргэ барыларыгар: «Добро пожаловать!» диэн этэбит. Бу биһиги өйбүт-санаабыт ситиитин-хотуутун, сайдыытын саҥа түһүмэҕин туоһута буолар.
Республика±а элбэх омуктаах хамсааһын, ордук 90-с сылларга, общественнай-политическай процесстар туруктаах буолууларыгар ыйааһыннаах кылааты киллэрбитэ саарбахтаммат. Дойдуга ити олус уустук кэмҥэ биир өттүттэн национальнай өй-санаа күүһүрүүтүн процеһа, атын өттүттэн – этностар уонна итэҕэллэр икки ардыларыгар тыҥааһын улаатыыта, ол кэккэ регионнарга аһаҕас иирсээн стадиятыгар көһүүтэ буолуталаабыттара. Ол эрээри биһиги республикабыт ис туруктаах буолууну хааччыйан уонна араас омуктаах уонна итэҕэллээх дьону киһи аймахха уопсай эйэ уонна сомоҕолоһуу идеяларын тула түмэн, мөлтөх балаһыанньаны таһаарбатаҕа.
Сыл ахсын национальнай бырааһынньыктар эгэлгэлэрэ саҥа ис хоһоонунан байан, киэркэйэн иһэллэринэн киэн туттарбыт сөптөөх. Бу, бастатан туран, Саха сирин бары олохтоохторугар, омугуттан тутулуга суох, уопсай бырааһынньыгынан буолбут Олоҥхо ыһыаҕа. Быйылгы сыл республика±а Сомоҕолоһуу уонна норуоттар доҕордоһууларын сылынан биллэрилиннэ. Эмиэ быйыл биһиги Россия судаарыстыбаннаһын 1150 сылын бэлиэтиэхпит. Ону Дмитрий Медведев Россия историятын сылынан биллэрбитэ. Бу элбэх омуктаах судаарыстыбабыт атаҕар туруутугар уонна сайдыытыгар нуучча норуотун уонна нуучча тылын оруолун биһиэхэ барыбытыгар хаттаан өйдөтөр.
Бу сыллар тухары национальнай тэрилтэлэр республика судаарыстыбаннай былааһын, олохтоох салайыныы органнарын эрэллээх партнерунан буоларга дьулуспуттара. Республика±а судаарыстыбаннай былаас органнарын уонна общественнай түмсүүлэр хардарыта бииргэ үлэлээһиннэрин ситимэ олохсуйда диэн этиэххэ сөп. Судаарыстыбаннай Мунньах общественнай тэрилтэлэр, биир дойдулаахтар бэрэстэбиитэллэрин кытта ыкса үлэлиир. Кэнники 10 сылга Хоту дойду төрүт олохтоох норуоттарын өйөөһүҥҥэ 17 сокуон ылылынна, кэккэ тус сыаллаах программалар үлэлииллэр.
Российскай Федерацияҕа 2009 сылга Хоту дойду, Сибиир уонна Дальнай Восток аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын 2025 сылга диэри туруктаах сайдыыларын Концепцията ылыллыбыта. Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын төрүт сирдэрин харыстааһыҥҥа, социальнай-экономическай кыахтарын бөҕөргөтүүгэ олоҕуран кинилэр туруктаахтык сайдыыларын үөскэтиигэ 3 түһүмэҕинэн усулуобуйалар тэриллиэхтээхтэр. Федеральнай суолталаах үгэс буолбут айылҕаны туһаныы модельнай территорияларын үөскэтэр сыалтан «Российскай Федерацияҕа Хоту дойду, Сибиир уонна Дальнай Восток аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын айылҕаны үгэс курдук туһанар территорияларын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылар киириэхтээхтэр. Судаарыстыба өйөбүлүн чэрчитинэн көс оскуолалар, дистанционнай үөрэх инновациялаах көрүҥнэрэ, медицинскэй көмөнү оҥоруу суһал көрүҥнэрэ уонна телемедицина, коммуникациялар эйгэлэригэр өҥөлөрү оҥоруу тэриллэллэр.
Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттарын олохторун үгэс буолбут укулаатын харыстааһын уонна өйөөһүн 2025 сылга диэри Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыытын уонна Сибиир 2020 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыытын стратегияларын олоххо киллэриигэ уруттата тутуллар соруктартан биирдэстэринэн буолар.
Кэнники сылларга национальнай боппуруос туһунан мээнэ саҥарыллыбат этэ. Владимир Путин национальнай политика боппуруостарыгар туспа структураны тэрийии наадатын туһунан этиитин биһиги улахан биһирэбилинэн ылынныбыт.
Күндү доҕоттор! Съезд общественнай-политическай олоххо саамай суолталаах түгэн – дойду президенин талыы иннинэ мунньуһунна. Нэһилиэнньэ үгүс өттө дойду сайдыытын стратегиятын салҕааһыны тутуһар. Судаарыстыба политикатын биир суолталаах туһаайыытынан Россия норуоттарын дьиҥ тэҥ буолууларын хааччыйыы, этническэй уонна итэҕэл экстремизмын утары охсуһуу буолар. Саарбаҕа суох, маннык политика бу форум сыалларыгар уонна соруктарыгар сөп түбэһэр.
Ордук суолталааҕынан, биһиги көрүүбүтүгэр, араас норуоттар бэрэстэбиитэллэрин үөрэх уонна культура өттүнэн сайдыыларыгар сөптөөх усулуобуйалары үөскэтиигэ общественнай түмсүүлэр уонна былаас бары таһымнаах органнарын сомоҕолоһуулара буолар. Чуолаан төрөөбүт тыл, үөрэх, национальнай культура личность өйүн-санаатын, сиэрин-майгытын төрүттэрин, атын норуоттар бэрэстэбиитэллэригэр, кинилэр сыаннастарыгар ытыктабыллаах сыһыаны үөскэтэллэр. Бу съезкэ республика судаарыстыбаннай национальнай политикатын Концепциятын туһунан боппуруос көтөҕүлүннэ. Олус сытыы, уустук боппуруос. Бүгүн национальнай уратыны хаалларыыны сэргэ идентичнэй буолуу проблемата Россияҕа эрэ буолбакка, үгүс арҕааҥҥы дойдуларга баар.
Ытыктабыллаах табаарыстар! Биһиги форуммут Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүн иннинэ тэрилиннэ. Бу күн эйэлээх кэмҥэ уонна сэрии сылларыгар улуу соруктары уонна кыайыылары ситиһэр туһугар биһиги элбэх национальностаах норуоппут үгүс көлүөнэтин сомоҕолоһуутун уонна түмсүүлээх буолуутун бэлиэтинэн буолар.
Элбэх бэрэстэбиитэллээх форум кыттыылаахтарыгар ис дууһабыттан ситиһиилээх үлэни, уйгуну, дьолу уонна уопсай дьиэбит – Саха Республикатын уонна бүтүн Российскай Федерация чэчирии сайдыыларын туһугар сомоҕолоһууну баҕарабын!
Саха Республикатын Государственнай Мунньа±ын (Ил Тµмэн) бэрэссэдээтэлэ В.Н.Басыгысов