Ыалдьыт дэлэгээссийэни Сокуону таһаарар дуума бэрэссэдээтэлэ Сергей Хохлов салайар. Дэлэгээссийэ састаабыгар кыраайдааҕы дуума кэмитиэтин, аппараатын, отделларын салайааччылара, таба иитэр община бэрэстэбиитэлэ, суруналыыстар бааллар. Ыалдьыттарбыт биһигини аат ааттаан кэлбит сыалларынан-соруктарынан, табабыт иитиитин туругун уонна, саамай кылаабынайа, бу салаа туох баар үлэтин-хамнаһын, бэйэбит төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарбыт социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын сүрүннүүр уонна түстүүр сокуоннарбытын кытта билсиһии буолар.

 

Дэлэгээссийэни кытта үлэ «төгүрүк остуолтан» саҕаланна. Киирии тылы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов этэр. Кини таба иитиитэ биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр производство уонна экэниэмикэ биир дьоһун суолталаах салаата буоларын таһынан, төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар түҥ үйэлэртэн үгэс гынан илдьэ кэлэн иһэр дьарыктарын, кинилэр олохторун укулаатын уонна философиятын, култуураларын, тылларын-өстөрүн харыстааһын быһыытынан сыаналанан, ураты болҕомтоҕо тутулларын бэлиэтээтэ. Итинник өйүнэн-санаанан салайтаран, Ил Түмэн өссө бастакы ыҥырыыларын дьокутааттара анал сокуоннары уонна нормативнай-правовой аакталары ырытан оҥорон ылынан тураллар. Сокуоннар олоххо үлэлии сылдьаллар. «Таба иитиитигэр муҥутуур чыпчааллар өссө ылылла иликтэр буолан баран, баҕалаахтары кытта билигин даҕаны бэйэбит уопуппутуттан үллэстэр кыахтаахпыт», — диир Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ. Мантан салгыы «төгүрүк остуол» үлэтин Андрей Кривошапкин салайан ыытар.

 

— Биһиги 6 тыһ. табалаахпыт, — диэн Сергей Хохлов бэйэтин этиитин саҕалыыр. – Эһиэнэ 200 тыһ. ахсааннаах, онон бу дьыалаҕа чахчы сүүнэ улахан уопуттаах ыалларбыт буолаҕыт. Хаһааҥҥыта эрэ кыраай 52 тыһ. табалана сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ, ол билигин ахтыыга эрэ сылдьар. Бүгүн табабыт сүнньүнэн общинанан бас билиигэ баар.

 

Биһиги таба иитиитин аҕыйах ахсааннаах омуктарбытын харыстааһын уонна кинилэр инникилэрин мэктиэлээһин төрүтүнэн көрүөхпүтүн баҕарабыт. Итинэн сибээстээн, бэйэбит проблемабыт туһунан этиэхпин наада. Кыраайга таба иитиитин сүрүннүөхтээх, инники сайдыытын оҥкулун түстүөхтээх биир да сокуона суох олоробут. Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар социальнай уонна экэнэмиичэскэй сайдыылара – таба иитиитин кытта быстыспат ситимнээх. Онон булгуччу анал сокуонунан сүрүннэниэхтээх. Эһиэхэ буоллаҕына үлэлээбиттэрэ ырааппыт, быраактыкаҕа бэйэлэрин көдьүүстэрин көрдөрбүт сокуоннардааххыт. Биһигини ол улаханнык интэриэһиргэтэр. Өссө ситэрэн этэр буоллахха, Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка киирэр 9 регионтан 6-гар таба тутуллар. Ол аата бу регионнарга аҕыйах ахсааннаах норуоттар түҥ былыргыттан олороллор уонна биир дьылҕаны сүксэллэр.

 

Салгыы Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Наумов «СӨ-гэр хотугу дьиэ табатын иитиитин сайыннарыыны правовой хааччыйыы», ТХМ миниистирин солбуйааччы Иван Павлов «СӨ-гэр хотугу дьиэ табатын иитии туруга», ТХССНЧИ дириэктэрэ Михаил Неустроев «СӨ-гэр хотугу дьиэ табатын иитиитин науканан хааччыйыы», Алдан оройуонун «Хатыыстыыр» ААУо дириэктэрэ Иван Дормидонтов үлэ тэрээһинин туһунан, Өймөкөөн улууһун «Үчүгэй» УоПХ дириэктэрэ Семен Аммосов үлэтин түмүктэрин туһунан иһитиннэриилэри оҥордулар.

 

Ыалдьыттартан «Виточан» община салайааччыта Андрей Громов тыл эттэ. Омугунан эбэҥки уола тылынан-өһүнэн, кэтэмэҕэйдээбэт сытыы майгытынан истээччилэригэр бэрт үчүгэй өйдөбүлү хаалларда.

 

— Урукку кэмнэргэ биһиэхэ табалаах икки миллионер-сопхуос баар этэ, — диир кини. – 90-с сылларга имниин эстибиттэрэ. Улахан кыһалҕаттан, бэрт уһуннук эриһэн община тэриммитим. Бастаан 809 эбэҥки боруода табалаах этим, бүгүн 690-ну тута сылдьабын. 5 буолан үлэлиибит. Кыраай үрдүнэн таба иитиитинэн дьарыгырар 15 биригээдэ баара биллэр. Ити инники этиллэн аһарыллыбытын курдук, таба иитиитигэр сыһыаннаах биир да сокуоммут суох. Правовой өттүнэн хааччыллыыта суох буоламмыт, бэйэбит бэйэбитигэр эрэ буккулла сылдьабыт. Ким да биһиэхэ кыһаммат курдук, салгыҥҥа ыйана сылдьарбытыгар биһиги бэйэбит даҕаны кыһаммат курдукпут. Ол эрэн маннык балаһыанньабыт салҕанан бара турар буоллаҕына, табабытыттан букатын илии соттор туруктаахпыт.

 

Уонунан сылларга мунньуллан хаалбыт элбэх проблемалардаахпыт. Эдэр дьон табаҕа тахсыбат, оттон билигин үлэлии сылдьар өттө сааһырда уонна кырыйда. Сокуон суох буоллаҕына, ол аата судаарыстыба өйөбүлэ эмиэ суох. Таба туһата суох өлүүтэ үгүстүк тахсар, оттон биһиги бэтэринээрдэрэ суох үлэлии сылдьабыт. Сир аннын туһанааччы мэччирэҥнэрбититтэн үтүрүйэр, сокуон киниэхэ үлэлиир курдук буолан тахсар. Таба иитиитигэр судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан кыраайдааҕы бырабыыталыстыбаҕа боппуруоһу хаста да туруоран турабын. Анал сокуон ылылыннаҕына, сыарҕабыт нэс сыҥааҕа дьэ сыҕарыйыах этэ диэн эрэнэ саныыбыт.

 

Андрей Громовка элбэх ыйытыы бэрилиннэ, онуоха барытыгар чап курдук эппиэт ылылынна. Саамай көхтөөх уонна интэриэстээх кыттааччынан дэлэгээссийэ баһылыга Сергей Хохлов буолла. «Кистэл буолбатах, бу боппуруоска улахан проблемалардаахпыт. Ону быһаарарга, бастатан туран, сокуонунан олохтоммут правовой хааччыллыылаах буолуохтаахпыт. Онуоха эһиги уопуккутун булгуччу туһаныахпыт. Табаһыт – ол аата аҕыйах ахсааннаах норуот — социальнай, экэнэмиичэскэй, юридическай көмүскэлэ хайа да түгэҥҥэ бэбиэскэттэн устуллуо суохтаах», — диэн кини түмүк санаатын эттэ.

 

Биллэрин курдук, Хабаровскай кыраай Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурук тутаах регионунан ааҕыллар. Үрдүк сайдыылаах күүстээх экэниэмикэлээх, баараҕай кыамталаах производстволаах, модун научнай базалаах дойду биир күүстээх тирэҕинэн буолар. Ол да үрдүнэн, хайа эрэ уобаласка өрөспүүбүлүкэбит баһылыыр оруолга сырыттаҕа.

 

Буолаары буолан, киһи уонна омук харыстабылын туһунан улахан сиэрдээх уонна дириҥ ис хоһоонноох боппуруоска. Үөрүүлээх суол.