Ил Түмэн 36-с уочараттаах пленарнай мунньаҕар 51 дьокутаат баара бэлиэтэнэр. Аахсыллар биричиинэнэн 11, биллибэт төрүөтүнэн 4 дьокутаат суох.
 
Ил Түмэн үлэтигэр СӨ президенэ Егор Борисов, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Галина Данчикова, РФ Федерациятын Сэбиэтин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Матвеев, бырабыыталыстыба чилиэттэрэ, ыҥырыылаахтар кыттыыны ылаллар.
 
Мунньах бэбиэскэтигэр 32 боппуруос киирэ сылдьарыттан, Е.Голомарева уонна Д.Горохов көрдөһүүлэринэн, биирдии боппуруос уһуллар. В.Губарев Дальнай Восток сайдыытыгар саҥа тэриллэр министиэристибэҕэ Арктика уонна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар үлэлэһиэхтээх саҥа дуоһунаһы туруорсар туһунан боппуруоһу эбии киллэрэргэ этии оҥорор. Маныаха президент Е.Борисов норуот дьокутаатын баҕатын үчүгэйдик өйдүүрүн бэлиэтээн туран, федеральнай структура тэриллиитигэр ойоҕостон орооһор табыгаһа уонна сатамньыта суоҕун туһунан этэр. Бэйэтин аатыттан федеральнай уорганнарга итинник хайысхалаах этиини эрдэлээн киллэрбитин туһунан бэлиэтээн аһарар. Куоластааһын түмүгүнэн В.Губарев этиитэ ылыллыбат.
 
СӨ Быыбар киин хамыыһыйатын үлэтин болдьоҕо бүтэрэ чугаһаабытынан, бэлитиичэскэй баартыйалар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр сокуонунан көрүллүбүт БКХ чилиэннэригэр олохтонор 7 миэстэҕэ хандьыдааттары туруорар бырааптаахтар. Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ О.Макиенко бииртэн биир хандьыдааттары кытта билиһиннэрэр.
 
Сергей Чернов куорат дууматыттан, Павел Корнилов «Биир ньыгыл Арассыыйа» регионнааҕы салаатыттан, Леонид Диодоров РФКП регионнааҕы салаатыттан, Семен Дьячковскай уопсастыбаннай тэрилтэттэн, Екатерина Кладкина РФ БКХ-тан, Сардаана Таппагарова «Сиэрдээх Арассыыйаттан», Леонид Торговкин, Елена Юмшанова уонна Елена Брундукова бэлитиичэскэй уонна уопсастыбаннай түмсүүлэртэн турбуттар.
 
Боппуруостааһыҥҥа В.Губарев Черновтан баартыйалааҕын туһунан уонна дойду, өрөспүүбүлүкэ ааспыт быыбардарыгар сокуону кэһии таһаарыллыбыта дуо диэн ыйытар. С. Чернов баартыйата суоҕун уонна ааспыт быыбардарга кэһиилэр таһаарыллыбатахтарын туһунан хардарар. Салгыы В.Губарев Нерюнгри оройуонугар быыбарга элбэх кэһиилэр тахсыбыттарынан, олохтоох быыбар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин устар туһунан боппуруоһу элбэхтик туруорбуттарын, онтулара түмүгэ суоҕун, ону хайдах саныырын Л.Торговкинтан ыйытар. Эппиэтэ олох кылгас буолла – итини суут эрэ быһаарыахтаах.
 
Хандьыдааттар бары кистэлэҥ куоластааһын испииһэгэр киллэриллэллэр. Урутаан эттэххэ, кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн, Быыбар киин хамыыһыйатын чилиэннэринэн Л.Диодоров, Е.Кладкина, П.Корнилов, С.Таппагарова,С.Чернов уонна Е.Юмшанова ананаллар.
 
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киһи быраабыгар боломуочунай 2011 сылга үлэтин-хамнаһын туһунан отчуоту Федора Захарова оҥордо. Дакылааччыт олохтоох уонна федеральнай структуралар чунуобунньуктарын, дуоһунастаах дьоннорун нэһилиэнньэни кытта үлэлэригэр гражданнартан элбэх үҥсүү киирэрин бэлиэтиир. Өрөспүүбүлүкэ биирдиилээн олохтоохторо дьыалаларын Европатааҕы киһи быраабын суутугар тиийэ туруорсан, кыайыылаах тахсыбыт түбэлтэлэрэ бааллар. Гражданнартан ордук элбэх үҥсүү доруобуйа харыстабылын мөлтөх үлэтигэр, иһитиннэрии-биллэрии тиийбэтигэр, дуоһунастаах дьон быһаччы эбээһинэстэрин толорботторуттан киһи бырааба элбэхтик кэһиллэрин туһунан этиллэр.
 
Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэн-ньэтин 19,1%-на кыаммат уонна олох намыһах дохуоттаах араҥаҕа киирсэр. Социальнай аналлаах дьиэни тутуу – судаарыстыба уонна былаас эбээһинэстэрэ. Бу хайысхаҕа үлэ саҥардыыҥҥыттан эрэ ыытыллан эрэр. Дьон тастан өтөн киириитин кытаанах хонтуруолга туппатахха, омуктар икки ардыларынааҕы иирээннэргэ тиэрдиэн сөптөөҕө хайы-үйэ көһүннэ. Бөдөҥ компаниялар, корпорациялар чуолаан төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар сиргэ-уокка бырааптарын үгүстүк кэһэллэр. Дакылааччыт киһи быраабын боппуруоһугар бүтүн хайа саҕа проблемалар баалларын, олортон барбах уһуга-кырыыта эрэ таарыллан ааспыттарын бэлиэтиир.
 
О.Федорова Ньурба олохтооҕо суукка кыайан 50 мөл. солк. харчыны уурдарбыта төһө олохтооҕун, киһи быраабыгар боломуочунай аппараата сайыҥҥы кэмҥэ бүттүүн уоппускаҕа баран хаалара төһө сөптөөҕүн туһунан туоһуласта. Ол 50 мөл. солк өссө 90-с сыллардааҕы недоминированнай дэнэр харчынан көрүллүбүт эбит. Боломуочунай бэрт дьоҕус киһилээх аппараата, эмиэ дьокутааттар курдук, сайыҥҥы кэмҥэ сынньалаҥҥа барар бырааптаах буолан биэрдэ.
 
З.Корнилова чунуобунньуктар бэйэлэрин эбээһинэстэрин кыайан толорботторунан сибээстээн, ааспыт сылга гражданнартан 500-тэн тахсыы үҥсүү киирбитин, ол түмүгүнэн биир эмит киһиэхэ туох эмэ буруйдуур дьаһал ылыллыбыт түбэлтэтэ баарын дуу, суоҕун дуу туоһуласта. Биирдиилээн административнай уонна дисциплинарнай эппиэтинэстэргэ тардыллыбыттар бааллар үһү. Салгыы дьокутаат киин куоракка оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэр бырааба кэһиллиитэ хаһан тохтуоҕун туһунан ыйытар. Боломуочунай бу боппуруоска үөрэх министиэристибэтин уонна мээрийэни кытта үлэлэһэрин, ол эрэн проблема ырааҕынан кыайан быһаарыллыбакка турарын туһунан этэр.
 
А.Кривошапкин хотугу уонна арктическай улуустарга киһи быраабын боппуруостарыгар дьыала бытааннык сыҕарыйарын бэлиэтиир. Маныаха боломуочунай сүнньүнэн сөбүлэһэн туран, ити улуустарга сүрдээх көхтөөх позициялаах уопсастыбанньыктардаахтарын, онон дьыала хамсыыр кыахтааҕын бэлиэтээн этэр. С.Гоголева олорор дьиэ боппуруоһугар албыннаппыт дьоҥҥо, Дьокуускайга тулаайах оҕолорго анаан тутуллубут дьиэлэр быстар мөлтөх хаачыстыбалаахтарыгар, онно туох дьаһаллар ылыллыахтарын сөбүн туоһулаһар. Президент быһаарыытынан, тутуллан иһэн хаалбыт дьиэлэри ситэриигэ эбии үбүлээһин көрүллүбүт. Тулаайах оҕолорго аналлаах дьиэ-уот боппуруоһа дьокутааттар болҕомтолоругар эмиэ туруохтааҕа этилиннэ.
 
Кэпсэтиигэ А.Кривошапкин Канкуннааҕы ГЭС тутуллуутун боппуруоһугар элбэх итэҕэстэр этиллибиттэрин, эбэҥки ассоциацията сөбүлэҥин биэрэ илигин, аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптара ХНТ Генеральнай ассамблеятынан бигэргэммитин үрдүнэн, Арассыыйа ону тутуһары наадалааҕынан аахпатын быһыытынан, боппуруос РФ президенигэр туруоруллуохтааҕын туһунан этэр.
 
В.Федоров проблеманы ханнык эрэ структура үлэтигэр буолбакка, былааска бэйэтигэр көрөр эбит. Бүгүн дьон былааһы төрдүттэн итэҕэйбэт, оччотугар ханнык хардарыта үтүө дьайсыы баар буолуон сөбүй. Бэл тулаайахтары албыннаан харах таһаарына олоробут, бу боппуруоһунан борокуратуура быһаччы дьарыктаныахтаах этэ. Коррупцияны, араас административнай моһоллору утары охсуһар ааттаах хамыыһыйалары тэрийтэлиибит. Онтукпут түмүгэ ханнаный? Мэлигир. Дьиҥэр, барыта былаастан бэйэтиттэн тутулуктаах, оттон былаас буоллаҕына тугу да уларытыан баҕарбат.
 
Дьокутааттар киһи быраабыгар боломуочунай 2011 сыллааҕы үлэтин сөптөөҕүнэн сыаналаатылар.
 
Прокопий Иванов, «Ил Тµмэн» ха´ыат