Ил Тµмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов тус оло±ун-дьа´а±ын µгµстµк то±о-хоро кэпсээбэтэх ки´и буолуохтаах. Кинини бары эндэппэккэ билэбит эрээри, кини кимин-тугун си´илии билэр ки´и кэмчитэ чахчы. Ол итэ±э´и туоратарга холонобут.
 
- Виталий Николаевич, т³р³³бµт дойду², дьону²-сэргэ² тустарынан кэпсии тµс эрэ.
 
- Мин Мииринэй Таас ¥рэ±иттэн тэйиччи сытар Кудулаах диэн быыкаа б³´µ³лэккэ холкуостаах ыалга бастакы о±онон кµн сирин к³рбµтµм. Бииргэ т³р³³бµттэр бэ´иэбит. Оччолорго биэс о±о элбэх о±онон да аа±ыллыбат этэ. Уон о±олоох ийэ эрэ дьоруой буолара. А±ам Николай Ильич холкуоска µлэлиирэ, сайынын оттуура, мастыыра, кы´ынын тыаны кэтэн тахсара, идэтийэн бултуура. Би´иги дойдубут былыр былыргыттан бултаах сиринэн аатырар. Булчуттар тии²и, кырынаа´ы, андаатары, са´ылы, э´эни, б³р³нµ, тайа±ы хото бултууллара. Оттон ийэм Федора Никифоровна µйэтин саа´ын тухары сµ³´µгэ µлэлээбитэ. Оччолорго к³´³ сылдьар этибит, кы´ынын – кыстыкка, сайынын – сайылыкка. Ол аайы, кыстык буоллун, сайылык буоллун, µстµµ-тµ³ртµµ ыал буолан дьукаахта´ан олорорбут.
 
- Эн ыал улахан о±ото буолан µлэ µ³´µгэр сырытта±ы²...
 
- Оччотоо±у о±олор, кырдьык, таах олорбот этибит. ¥´µс кылаастан ыла холкуоска µлэлээн барбытым. ¥´µс кылаас о±отугар µс туонна оту быланныыллара. Онтугун хайаан да±аны толорон туттарыахтааххын. Улахан дьон сарсыарда алтаттан киэ´э 11-гэ диэри сылдьаахтыыллара. Сайыны бы´а ийэбэр сµ³´µ к³рс³н к³м³л³´³р, эр дьону кытта отто´ор, мас кэрди´эр этим. Киэ´э то±уска илим к³р³, кустуу барарбыт.
 
- Ол да буоллар, о±о о±о курдук син оонньоотугут ини?
 
- Оннук б³±³ буолла±а дии. Би´иги µлэлээн бµттµбµт да±аны муста тµ´эн сасы´ан, лапталаан, волейболлаан тахсар этибит. Тµµнµ бы´а оонньуу сылдьан баран, сарсыарда бэрт эрэйинэн туран µлэлии барарбыт.
 
- Салайааччы буолар быа² тардан, бэйэ² саастыылаахтаргар, бука, ба´ылыыр-к³´µлµµр оруоллаа±ы² буолуо...
 
- Олус оннук буолбатах этэ. Миигин хас да мутук ба´ыйар уолаттар оччолорго элбэхтэрэ. 
 
- Т³´³ мэник о±о этигиний?
 
- О±олордуун мустан оонньуур этибит да, на´аа оннук оройбунан к³р³ сылдьарбын ³йд³³б³ппµн. Ыал улахан о±ото буолан эбитэ дуу, боччумнаах курдугум. Оччотоо±у о±о мэниктиир бириэмэтэ да суох буолла±а. ¥³рэнэн бµтэн баран ынах уулатарым, балбаах та´арым, хаар кµрдьэрим, мас кыстыырым. Ол да буоллар, дьэ кырдьык, би´иэхэ да±аны дьээбэ±э-хообо±о тиллэр, сытыы-хотуу уолаттар бааллара. Эрэйдээхтэр, µгµстэрин олохторун суола м³кµ ³ттµгэр эргийбитэ. Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх буолар ээ... Олус на´аалаабакка, ³р³ барбакка, олох орто сµнньµн туту´уу кэскиллээх буолар бы´ыылаах.
 
- Дьону² т³´³ м³±³р-буойар этилэрий?
 
- Бэйэм дьонум букатын м³хп³тт³р этэ. А±ам дьиэ±э к³стµбэтэ. Онон о±ону иитии барыта ийэбитигэр сµктэриллэрэ. Ийэм м³±³-этэ, кыы´ыра-кы²кыйдыы сылдьарын адьас ³йд³³б³ппµн. ¥³рэнэр кэммэр аймахтарбар олорбутум. Дьэ, онно “биир муостанан хаамтарыы” ба±ас баара. Хас биирдии хардыыбын отчуоттуурум. Оччолорго ону хайа о±о с³бµлµ³±эй? Билигин санаатахпына, с³пк³ бы´ыыламмыттар эбит. О±ону кэмигэр буойуллуохтаах. Оннук да бэрээдэгинэн сылдьа µ³рэннэ±им.
 
- Били²²игэ холоотоххо, сэбиэскэй кэм о±ото барахса²²а хааччах элбэх буолла±а...
 
- Кырдьык, бобуу-хаайыы элбэ±э. Ол гынан баран, би´иги ону барытын буолуохтаа±ын курдук ылынар буоллахпыт. К³р-нар, арыгы, наркотик, баай-дуол, та²ас-сап, мал-сал ту´унан ³йг³р да о±устарбаккын. Ол оннугар, оччотоо±у ыччат µ³рэхпит та´ынан спорду ³р³ тутар, кµрэхтэ´эн тахсар этибит. Баартыйа, хомсомуол да оннугу ирдиирэ. “¥³рэхтэнэн, т³р³³бµт дойдуга ту´алаах ки´и буолуом” диэн санаа ³р³ тутуллара.
 
Дьонум бэйэлэрэ µ³рэ±э суох буолан о±олорун µ³рэтиэхтэрин олус ба±араллара. Мин µ³рэхпэр µчµгэй этим. Ийэм эрэйдээх т³б³бµттэн имэрийэ-имэрийэ: “О±ом улаатта±ына µ³рэхтээх, улахан µлэ´ит ки´и буолуо...”, - диэн мэлдьи этэрин ³йд³³н хаалбыппын. Наар µчµгэйи эрэ ыралыыра. Т³р³ппµт оннук сы´ыана о±о±о эмиэ кµµскэ дьайар бы´ыылаах. Бэйэм да µ³рэххэ олус тарды´ар этим. Хомойуох и´ин, ахсыс кылааска µ³рэнэ сырыттахпына, ийэм барахсан µ³´µнэн ыалдьан кµн сириттэн кµрэммитэ. А±ам ол кэннэ иккистээн ойохтоммото±о.
 
- Саа´ыран истэ±и² аайы т³р³³бµт алаас ахтыл±ана кµµ´µрэн и´эр дииллэр.
 
- Кырдьык, оннук бы´ыылаах. Мин дойдубар сылын аайы, табыллыбата±ына сыл к³т³-к³т³, бара турабын. Быраатым Ленскэй Бэчинчэтигэр олорор буолан эмиэ кэлэ-бара сылдьар. Биир балтым Нам Модутугар олохсуйбута, биирэ манна куоракка олорор. Балтыларым дойдуларыгар соччо бара-кэлэ сатаабаттар. Б³´µ³лэкпит сэбиэскэй кэм²э б³д³²сµйэн Таас ¥рэххэ к³спµтэ. Оттон би´икпин ыйаабыт Кудулаа±ым ³т³хсµйэн, билигин сайылык, сылгы´ыттар базалара буолан турар.
 
- Бастакы тапталы ха´ан билбиккиний?
 
- Оскуола±а сэттис-ахсыс кылааска тахсан баран кыргыттары кистии-саба к³р³р буолбуппут. Мин биир кыы´ы таптаан сор б³±³нµ к³рбµтµм. Ыраахтан к³р³-к³р³ µ³´э тыына±ын, биир к³рµµттэн долгуйа±ын эрэ. Т³´³н³н долгуйа±ын, эрэйдэнэ±ин да, соччонон тапталы² кµµ´µрэн, дири²ээн, ыбылы ылан и´эр курдук буолара. Ити билигин барыта судургутуйда. К³рс³ тµ´ээт хоонньо´оллор, о±олоноллор... Ону мин ³йб³р да батарбаппын.
 
- Кэргэ²²ин кытта ха´ан, ханна билсибиккиний?
 
- Софья Михайловнаны кытта Свердловскайга µ³рэнэ сылдьан билсибитим. Кини оччолорго консерватория±а, оттон мин горняк идэтигэр µ³рэнэрбит. Атын-атын институттарга, университеттарга µ³рэнэр саха устудьуоннара мустан к³рс³рбµт, ирэ-хоро кэпсэтэрбит. Кэргэммин кытары биир оннук “землячество±а” билсибиппит. Бастаан эмиэ ыраахтан кэтээн к³р³±µн, чуга´аан кэпсэтиэххин толло±ун... Дьэ онтон сэмээр аа-дьуо билсэн испитим. “К³р³³т да таптал” ту´унан билбэппин, хайдах оннук буолуой?! ¥чµгэйдик билэн-к³р³н, до±ордо´он баран сыыйа таптыыр буолла±ы² дии. Оннук таптал µйэлээх буолар.
 
- Кэргэни² хайа дойдунуй?
 
- Таатта. Оччолорго Ытык Кµ³л та´ыгар Серов диэн б³´µ³лэк баара. Ол б³´µ³лэк кэлин Харбалаахха к³спµтэ.
 
- Бастаан ким дьонугар баран билсибиккитий?
 
- ¥³рэхпин бµтэрэрим биир сыл хаалбытын кэннэ, ыал буоларга санаммыппыт. Дьокуускайтан чугас буолан, бастаан Таатта±а тиийдибит. Софья дьоно миигин бастаан “бириискэ ки´итэ буолуо” диэн дьиксинэ санаабыттар этэ. Ону кэлин кэпсээбиттэрэ. Мииринэйи эмиэ урукку Алдан, Бодойбо бириискэлэрин курдук саныыллара. Былыр к³мµскэ µтµ³х-батаах сылдьар хаамаайы, хаайыылаах, илэчиискэ элбэх буолла±а. Оччотоо±у саха±а оннук ³йд³бµл баара. Тылбын-³спµн истэн, дьµ´µммµн к³р³н баран уоскуйдахтара буолуо. Сыбаайбабытын Дьокуускайга о²орбуппут. Устудьуоннар мустан биэстии солкуобайынан бырахсан баран, туох да му²а-та²а суох сыбаайбалаан кэбиспиппит. Т³´³ да±аны дэлэй ас-µ³л, массыына суох буоллар, кимнээ±эр бэ´иэлэй сыбаайба буолбута.
 
- Аны а±ыйах сылынан кы´ыл к³мµс сыбаайба±ыт буолуу´у дии.
 
- Оннук. Кэргэммин кытта тµ³рт уонтан тахса сыл бииргэ олордубут. ¥с о±олоохпут, бары ту´унан ыаллар. Биэс сиэннээхпит. Аныгы дьон ³йдµµн-санаалыын атыттар. Кыргыттарым урбаанньыттар, бэйэлэрэ тэрилтэлээхтэр. Уолум баа²²а µлэлиир. 
 
Урут эдэрбэр хара сарсыардаттан киэ´э хойукка диэри µлэлээн тахсарым. Дьиэ±э к³стµбэт этим. Оччолорго бэйэтин дьиэтин-уотун, тус интэриэ´ин ³р³ тутар ки´и би´ирэммэт да этэ. Билигин санаатахпына, дьиэбэр букатын хонор хоно´о курдук сылдьыбыппын. Билигин, саа´ыран баран дьэ онно бол±омтобун ууруох курдукпун. Ки´и саа´ырда±ына оннук буолар бы´ыылаах. Оччоттон бачча±а диэри дьиэбит туллар тутаа±а, биллэн турар, ийэбит.
 
- Кэлин “о±о иитиитигэр кыттыбатах, орооспотох эбиппин” диэн кэмсинэр санаа суох дуо?
 
- Инньэ диэбит да и´ин, аны кэлэн туох уларыйыай. О±олорум хайыы-µйэ бэйэлэрин суолларын-иистэрин булбут, ту´унан к³рµµлээх, ³йд³³х-санаалаах, µлэлээх-хамнастаах дьон. Кинилэр олохторугар ороо´о да сатаабаппын.
 
- “Басыгысов о±ото” диэн дьаралык олохторугар к³м³л³´³р³ эбитэ дуу?
 
- Мииринэйгэ олордохпутуна, “ол улаханнык мэ´эйдиир” дииллэрэ, билигин туох да диэбэттэр.
 
- Ханна да тиийдэллэр аан а´а±а´а буолуо, бука... 
 
- Ки´и бэйэтин оло±ун бэйэтэ о²остуохтаах, µµтµ-хайа±а´ы тобулуохтаах, ыараханы к³рс³н бу´уохтаах-хатыахтаах, олох уустугун билэн кииллийиэхтээх. Мин о±олорбуттан мэлдьи оннугу ирдиирим. Кэргэммин кытта м³ккµ´µµбµт т³рд³ ити. Кини, ийэ бы´ыытынан, о±олорун ту´угар сµµрбµтэ-к³ппµтэ син биир баар буолар.
 
- Дьиэ кэргэнинэн ханна сынньана±ытый?
 
- ¥ксµн, даачабытыгар. О±олорум-сиэннэрим ту´а диэн, дьиэм аттыгар бассейн туттарбытым, спорт была´ааккатын о²отторбутум. Сиэннэрим кэлэн µ³рэ-к³т³ сынньаналлар.
 
- Даача±ын бэйэ² туттубуту² дуо?
 
- Мииринэйдээ±и дьиэбин бэйэм туттубутум, маннаа±ы дьиэбин эмиэ бэйэм эт илиибинэн туппутум. Ол дьиэлэрим, биллэн турар, кыралар. Кэлин дьону наймыла´ан эргэ дьиэбин сэргэстэ´э биир этээстээх дьиэ туттарбытым. Би´иги дьиэбит аттыгар µс этээстээх таас коттедж турар. Дьон бары ону к³р³-к³р³ “Басыгысов дьиэтэ ити турар” дииллэрин, бэл, бэйэбин кытта м³ккµ´эллэрин истэн кµлэ саныыбын. Эр ки´и дьиэтин бэйэтэ туттуохтаах диэн бигэ бириинсиптээхпин. Син эр ки´и буолан устар олохпор икки дьиэни тутта±ым дии.
 
- Дойдум бултаах диэбити² дии, бэйэ² т³´³ бултуугун?
 
- ¥µт-хайа±ас к³´µннэ да, хайаан да дойдубар бултуу барабын. Би´иги булпут диэн маннаа±ы курдук биир-икки кµннээх к³р-нар буолбатах. Идэтийбит улахан булчуттары, µ³лээннээхтэрбин кытта ыйы ыйдаан хара тыаны кэтэбит. Э´эни, б³р³нµ, са´ылы, кии´и, тайа±ы бултуубут... Биир да кµн ³р³³б³ккµн, таах сыппаккын. Бултууру² быы´ыгар аскын, килиэпкин барытын бэйэ² астана±ын, уугун-хааргын, маскын-оккун бэринэ±ин, µµтээнтэн µµтээ²²э к³´³±µн, аккын-ыккын к³р³±µн. Хата, сылдьыбата±ым ыраатан эрэр, бириэмэ тиийбэт.
 
- Бочуоттаах сынньала²²а та±ыстаххына тугунан дьарыктанар былааннааххын?
 
- Дьокутаат Миитэрэй Наумов курдук дьо±урдаа±ым буоллар, бука, кинигэ суруйуом эбитэ буолуо. Ону баара, суруйар дьо±ур бэриллибэтэх. Онон туох эмэ уопсастыбаннай дьыала±а сылдьарым буолуо, бука.
 
- Виталий Николаевич, исти² кэпсээни² и´ин махтанабын.
 
Сэ´эргэстэ Туйаара Сиккиэр, «КЫЫМ» ха¤ыат