Ол курдук Ил Түмэн спикерэ Виталий Басыгысов, СР Конституционнай суутун председателэ Дмитрий Миронов, Ил Түмэн депутаттара, олохтоох салайыныы боппуруостарыгар парламент сис кэмитиэтин председателэ Дмитрий Горохов, аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэт председателэ Дмитрий Наумов, Алиш Мамедов, парламент аппаратын салайааччытын солбуйааччы, государственнай-правовой управление начальнига Юрий Бацев делегация састаабыгар киирэннэр, конференция үлэтигэр кытыннылар.

 

Татарстан Республиката Конституциятын ылыммыта 20 сылыгар аналлаах конференцияны Татарстан Государственнай Сэбиэтэ, ТР Наукаларын академията, Казаннааҕы (Приволжскай) федеральнай университет уонна ТР Наукаларын академиятын Ш.Марджани аатынан История института тэрийдилэр. Татарстан киин куоратыгар С.Сайдашев аатынан Улахан кэнсиэртиир саалаҕа буолбут конференция пленарнай мунньаҕын Татарстан Президенэ Рустам Минниханов, ТР Государственнай сүбэһитэ Минтимер Шаймиев, конференция тэрийэр хамыыһыйатын салайбыт ТР Государственнай Сэбиэтин Председателэ Фарид Мухаметшин иилээн-саҕалаан ыыттылар. Бу туһунан Ил Түмэн Председателэ Виталий Басыгысов Татарстантан кэлэн баран ыыппыт пресс-конференциятыгар кэпсээтэ.

 

Бу форумҥа Россия уонна тас дойдулар конституционнай бырааптарын, федерализм, регионоведение теорияларын уонна практикаларын эйгэтигэр үлэлии сылдьар биллэр-көстөр государственнай, общественнай деятеллэр, бөдөҥ учуонайдар, специалистар, ону сэргэ Туркменистан, Казахстан, Кыргызстан, Россия национальнай республикаларын, онтон да атын регионнар парламеннарын делегациялара, Татарстаҥҥа үлэлиир тас дойдулар генконсуллара, дипломатическай бэрэстэбиитэллэр кыттыбыттара дьүүллэһиллэр боппуруос тирээн турар суолталааҕын бэлиэтиир. РФ кэнниттэн Татарстан Үрдүкү Сэбиэтэ 1990 сыл атырдьах ыйын 30 күнүгэр государственнай суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыта, салгыы 1992 сыллаахха сэтинньи 6 күнүгэр  Татарстан парламена республика Конституциятын ылынарга куоластаабыта. Фарид Мухаметшин форуму аһар тыл этиитигэр Татарстан Республиката бу Конституцияны ылыныынан республика сайдыы саҥа таһымыгар тахсар суола арыллыбытын, дьон-сэргэ омугуттан, итэҕэлиттэн, политическай араастаһыытыттан тутулуга суох маны ылыныыга өйдөрүн-санааларын, күүстэрин холбоон үлэлээбиттэрин бэлиэтээтэ. Кини РФ государственнай национальнай политикатын Стратегиятын бэлэмнээн ылыныыга омуктар икки ардыларынааҕы боппуруостарга сыыһаны таһаарбат наадатын тоһоҕолоон ыйда.

 

Конференцияҕа ТР Президенэ Рустам Минниханов Конституцияны ылыныы кэм ирдэбилигэр дьоһун хоруйунан буолбутун, ол кэлиҥҥи сылларга федеральнай былааһы кытта  сыһыан салгыы сайдыытыгар үтүө олугу уурбутугар тохтоото. Оттон республика бастакы Президенэ, ТР Государственнай сүбэһитэ Минтимер Шаймиев республикатын Төрүт Сокуонун туһанан тус сыаналааһынын этэригэр ураты болҕомтону Конституцияҕа тирэҕирэн федеральнай киини кытта регионнар боломуочуйаларын чуолкайдык тыырсыыга туһаайда. Итини сэргэ кини Россия сорох политиктара бэйэлэрин имперскэй толкуйдарыттан босхолоно иликтэригэр тохтоон, Конституцияҕа былаас норуокка баара ыйылларын үрдүнэн «Россия нууччаларга эрэ» диэн ыҥырыылар дуораһыйыыларыгар государственнай былаас өттүттэн бохсуу, буойсуу баара иһиллибэтиттэн хомойорун биллэрдэ. Татарстан бастакы Президенэ Россия үрдүнэн бара турар сорох саҥаны киллэриилэргэ, федеральнай структуралар өттүлэриттэн төрөөбүт тылы үөрэтии, сайыннарыы курдук боппуруостарга норуоттар бырааптарын күөмчүлүүр быһыы-майгы баарыгар сөпсөспөтүн, бу проблемаҕа хараҕы саба туттар табыллыбатын бэлиэтээтэ.

 

Виталий Басыгысов Россияҕа федерализмы сайыннарыыга субъектар Төрүт Сокуоннарын оруолларын соччо-бачча ахтыбаттарын, субъектар 20 сыллааҕыта ылыммыт Төрүт Сокуоннара норуоттар тэҥ бырааптаныыларын уонна инники дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарыныыларын хардыытынан, барытын кииннээһин табыгаһа суоҕар сөптөөх харданан, киинтэн унитарнай салайыыны утарар хоруйунан буолбутун туһунан тус санаатын иһитиннэрдэ. 2003 сыллаахха от ыйын 4 күнүгэр ылыллыбыт 95 №-дээх федеральнай сокуон РФ уонна субъектар икки өрүттээх дуогабары түһэрсэр механизмнарын олус уустугурдарын туһунан этэн туран, Виталий Басыгысов билиҥҥи кэмҥэ, РФ Конституциятыгар субъектар тэҥ бырааптарын туһунан ыйылла сылдьарын үрдүнэн, РФ уонна субъектар государственнай былаастарын уорганнарын икки ардыларыгар тугу дьаһайар уонна боломуочуйалары тыырсар туһунан Россия Конституциятын 73 ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн дуогабар түһэрсибит суос-соҕотох субъегынан Татарстан Республиката эрэ буоларыгар тохтоото. Манан сибээстээн, кини субъектарга, муниципальнай уорганнарга бюджет уонна нолуок сыһыаннаһыытын эйгэтигэр эбии боломуочуйалары биэрии туһунан федеральнай таһымҥа сокуон барыла оҥоһулла сылдьарынан федеральнай былаас сиэрэ суох кииннээһинтэн босхолонор суолу тутуһан эрэрин ыйда. Ол эрээри Российскай Федерация государственнай былааһын өттүттэн федерация субъектарын Конституцияларын балаһыанньаларын быраап өттүнэн бөҕөргөтүү туһунан чуолкай этиилэр суохтара,  Госдума сорох депутаттарын итиэннэ саҥа партиялар сорох салайааччыларын өттүлэриттэн федерализм национальнай-государственнай төрүттээҕин, Россия республикаларын конституционнай-правовой  анал туруктарын сөбүлээбэт саҥалар иһиллитэлииллэрэ сэрэхэчитэрин ааһан, Россия государственноһын бигэ тирэҕэр, норуоттар доҕордуу бииргэ олорууларыгар охсуулаах буолуон сөбүн бэлиэтээтэ.

 

Конференция кэмигэр Виталий Басыгысов уонна Фарид Мухаметшин Татарстан уонна Саха  Республикаларын парламеннарын икки ардыларыгар бииргэ үлэлииргэ илии баттаатылар. «Биһиги бииргэ үлэлииргэ дуогабарга илии баттаатыбыт. Бу дуогабар быһыытынан араас хайысхаларынан Татарстан парламенын ситиһиилэрин, уопутун өссө киэҥник атастаһар, бииргэ үлэлиир кыах баар буолла», – диэн Виталий Басыгысов пресс-конференциятын түмүктээтэ.