Бу тэрээһиҥҥэ бастаан утаа «Ала улууһун нэһилиэктэрэ» диэн Атамай нэһилиэгэ төрүттэммит үбүлүөйдээх сылын чэрчитинэн оҥоһуллубут устуу матырыйаал көһүннэ.

 

Манна Ил Түмэн мандакка уонна регламеҥҥа хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Марфа Филиппова кытынна. Бу туһунан норуот депутата маннык кэпсээтэ:

 

«Үбүлүөйдээх тэрээһин чэрчитинэн Бырабыыталыстыба бырагырааматыгар Атамай нэһилиэгин олохтоохторо бэйэлэрин төрүччүлэрин үөрэтэр соруктаах биир аҕа ууһуттан, Ала ууһуттан, төрүттээх дьон мустан, Кэбээйи, Нам, Горнай улуустарыттан уонна Маҕан нэһилиэгиттэн бэрэстэбиитэллэр кэлэн улахан хабааннаах кэпсэтии буолла. Тэрээһин кыттыылаахтара, олор истэригэр Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев, Нам улууһун баһылыга Александр Атласов, Атамай нэһилиэгин баһылыга Роман Федоров, Ала ууһун төрүччүтүн үөрэтии үлэтин хаамыыта хайдах баран иһэрин, архыыбы кытта үлэни, историческай чахчылары ырытыыны сырдаттылар. Тутаах кытааччынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын сүбэһитэ Наталья Харлампьева буолла. Кини төрдө эмиэ Ала ууһуттан силис-мутук тардар эбит, инньэ гынан, күүскэ ылсан үлэлии сылдьар. Бу дьыалаҕа юридическай анал идэлээх эдэр исписсийэлиистэри архыыпка сыһыаран, улахан үлэни ыытан эрэр эбит.

 

Ала ууһа XVІІ үйэ аҥаарыттан биллэр. Улуустары араары кэмигэр үрүө-бараа тарҕаһан, билиҥҥитэ Нам, Кэбээйи, Горнай улуустарынан, Маҕаҥҥа тиийэ олохсуйбуттар. Онон төрдүлэрин-уустарын биир уопсай ситимҥэ киллэрээри улахан үлэ билиҥҥитэ салҕанар.

 

Сахаҕа «дойду сурахтаах, алаас ааттаах» диэн өс хоһооно баар. Дьон-сэргэ төрдүн-ууһун үөрэтэрэ билиҥҥи кэмҥэ саамай тоҕоостоох. Былыр-былыргыттан киһи хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин билэр буоллаҕына, бигэ тирэхтээхтик үүнэр-сайдар, толору олохтоох буолар. Төрүччүнү оҥоруу, үөрэтии урут-уруккуттан хайҕаллаах дьыала. Нэһилиэктэр аҕа уустарын үөрэтэрдэрдии соруммуттарын өйдүүбүн, бэйэм уокуругум да буоларын быһыытынан, бу санааны өйүүбүн. «Төгүрүк остуолга» мустан, кыһалҕалаах боппуруостары дьүүллэһэн, ырытан тарҕастылар. Бу төрүччү кэлэр ыччакка нэһилиэстибэ быһыытынан хааларыгар саарбахтаммат.

 

Манна тыл эппит дьонтон П.И. Сивцев аатынан Намнааҕы историко-энтографическай музей дириэктэрэ Иннокентий Кривошапкин Ала ууһун туһунан олус интэриэһинэй үһүйээни кэпсээтэ. Кини этэринэн, ити үһүйээнтэн ыла саҕалаан бу аҕа ууһа тэнийэн барбыт.

 

Атамай нэһилиэгиттэн төрүттээх кыраайы үөрэттэччи Николай Аввакумов архыыбы кытта үлэ хайдах быһыылаахтык барарын, историческай чахчылары булбутун сиһилии сырдатта. Докумуоннарга олоҕурдахха,1892 сыллаахха Атамай нэһилиэгэ Нам улууһуттан арахсыбыт. Бу историческай сибидиэнньэни кини Иркутскайдааҕы архыыптан булбутун туһунан эттэ.1983 сыллаахха І, ІІ Атамай нэһилиэктэрэ диэн арахсыбыттар, ол барыта ааттаммыт архыыпка баар эбит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх геолога, геолого-минералогическай наука кандидата Николай Кириллин бу аҕа ууһа Маҕаҥҥа кэлэн салгыы хайдах олорбуттарын, кэлин кинилэртэн кимнээх тахсыбыттарын туһунан интэриэһинэй иһитиннэрии оҥордо.

 

«Төгүрүк остуол» ис хоһооно – нэһилиэктэр сайдыыларыгар салгыы бииргэ үлэлиир торуму булуу. Маныаха бырабыыталыстыба бырагырааматыгар киирбит тутуулары Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев сиһилии кэпсээтэ. Ол курдук, 17 эбийиэк үлэтэ үбүлүөйгэ ананар эбит, олох-дьаһах бырагырааматынан уунан-итиинэн хааччылыыга граҥҥа тиксэн, Атамай нэһилиэгэ таһаарыылаахтык үлэлии олорор. Атамай нэһилиэгин төрүттэмитэ 125 сылыгар пуонда тэриллибит. Эһиил итиниэхэ анаалаах улахан ыһыах буолара былааннанар. Манна Ала ууһун нэһилиэктэриттэн дьон бөҕө тоҕуоруһуо.

 

Тэрээһин бүтүүтэ Ала улууһун нэһилиэктэрин икки ардыларыгар салгыы бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэҥ түһэрилиннэ. 12 нэһилиэк баһылыктара уонна үс улуус баһылыга буолан, төрүччүнү чочуйарга, чопчулуурга күүскэ ылсан үлэлиэхтээхтэр.