Киһиэхэ хара дьай араастаан дьүһүн кубулунан сыстар дииллэр. Итилэртэн биирдэстэринэн, үгүс киһини кулут оҥостубут арыгы, аһыы утах буолар. Арыгылааһын алдьархайа хас биирдии ыал аанын «тоҥсуйан» ааһарын кэриэтэ.

Этэргэ дылы, аҕа испэт буоллаҕына, ийэ, оҕо, күтүөт эбэтэр кийиит аһыы аһынан утахтанан, чугас дьоннорун эрэйдэрин эрэйдииллэр, муҥнарын муҥнууллар.

Судаарыстыба сүрүн баайа – дьоно-сэргэтэ. Ол иһин да чөл олоххо туһуланар политикаҕа күүстээх болҕомто ууруллан эрдэҕэ.

 

Өрөспүүбүлүкэ­битигэр чөл олох политиката күүсткэ ыытыллар. Ити хайысха дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын санатабын. Бастакы Президеммит Михаил Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын генофондатын харыстааһыҥҥа Департамент тэрийбитэ. Тустаах тэрилтэ бэйэтин тула биир интэриэстээх дьону, учуонайдары, олохтоох энтузиастары түмэн тирэх оҥостубута. Нэһилиэктэр анал бырагыраама ылынаннар үлэлээбиттэрэ. Михаил Ефимович: «Биһиги үүнэн иһэр ХХI үйэҕэ чөл удьуордаах көлүөнэни тиэрдиэхтээхпит. Бу түргэнник туолбат, уһун-киэҥ далааһыннаах сыһыаны эрэйэр үлэ. Ол гынан баран биһиги инники көлүөнэбит доруобуйатын, кини эт-хаан, өй-санаа өттүнэн этэҥҥэ буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай соругу толорор ытык эбээһинэспит», – диэн чөл сиэри тутуһааччылар өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүү­лэригэр тиэрдэн турардаах.

 

Судаарыстыба ытык эбээһинэһэ быстыбакка, күн бүгүнүгэр диэри салҕанан кэлбитэ хайҕаллаах дьыала. Ханнык баҕарар Ыйааҕы, дьаһалы, уурааҕы, сокуону дьон-сэргэ бэйэтигэр чугастык ылыннаҕына, бу докумуон ордук көдьүүстээх уонна туһалаах буолар.

«Испиирдээх, алкогол­лаах уонна этиловай испиир­дээх бородууксуйалары оҥорон таһаарыыны уонна эргитиини судаарыстыба сүрүннээһинин туһунан» 171 №-дээх федеральнай сокуон 16 ыстатыйатын 5 пуунугар олоҕуран, Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былааһын уорганнара алкогольнай бородууксуйаны бытархай атыылааһыны хааччахтыыр эбэтэр олоччу даҕаны тохтотон кэбиһэр бырааптаахтар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит ити бэриллибит боломуочуйаны туһаммыта. 2010 сыллаахха балаҕан ыйын 21 күнүгэр 265 №-дээх өрөспүүбүлүкэбит Президенин «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр алкоголизмы сэрэтии дьаһалларын тустарынан» диэн Ыйаах тахсыбыта. Маҕаһыыннар аһыы утаҕы атыылыылларыгар бириэмэлэрэ хааччахтаммыта. Арыгы күнүс 14 чаастан киэһэ 20 чааска диэри атыыланар. Арыгы күннэри-түүннэри атыыланарын саҕана хара сарсыардаттан түҥ-таҥ үктэммит итирик дьону үгүстүк көрсөрбүт. Хааччахтааһын аата хааччахтааһын. Син биир туһаны аҕалар.

2013 сыллаахха федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара уочараттаах ХII пленарнай мунньахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары бытархай атыылааһын бириэмэтигэр, усулуобуйатыгар уонна миэстэтигэр эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Тустаах докумуоҥҥа олоҕуран, нэһилиэктэргэ депутаттар Сэбиэттэрэ бөһүөлэктэригэр арыгы атыылааһынын бобор туһунан бэйэлэрин сокуону көҕүлээһиннэрин өрөспүүбүлүкэ парламеныгар киллэрэр толору бырааптаммыттара. Сокуон үгүс дьүүллэһиини ааспыта. Оттон дьон-сэргэ тустаах докумуону өйөөбүтэ.

 

Маны таһынан өрөс­пүүбүлүкэбитигэр алкогольнай ырыынагы судаарыстыбаннай хонтуруоллааһын управлениета тэриллибитэ. Салайааччынан энтузиаст, бу дьыалаҕа ис дууһатыттан ыалдьар педагогическай наука кандидата Матвей Лыткин анаммыта. Сахабыт сиригэр чөл олоххо үтүө хамсааһын тахсыытыгар кини өҥөтө улаханын бэлиэтиибин.

Билигин Россия үрдүнэн биир киһиэхэ 15 лиитэрэ итирдэр утах тиксэр. Киһини өлөрүү 82%, бэйэҕэ тиинии 75%, саахал уонна күүһүлээһин 50% арыгыны кытта сибээстээхтэр. Дойдубутугар күн ахсын аһыы утахтан 2000 киһи сырдык тыына быстар. Дойдубутугар сүрэх-тымыр, быар уонна тыҥа ыарыылара элбээһиннэрэ эмиэ алкоголизмы кытта ыкса ситимнээхтэр.  Бу – алдьархай буолбатах дуо? Дойду аҕа баһылыга ити балаһыанньаны национальнай алдьархай быһыытынан бэлиэтээбитэ.

 

Күндү ааҕааччым, арыгыны уонна пиибэни атыылааһын, баҕар, дойду хааһынатыгар дохуоту киллэрэр салаа диэн санаалаах буолуоҥ. Суох, сыыстараҕын. Аһыы утаҕы атыылыыртан ханнык да барыс суох. Төттөрүтүн арыгылааһын экономикаҕа төһөлөөх хоромньуну аҕалара буолуой?

Матвей Лыткин этэринэн, нэ­һилиэнньэ маассабайдык ары­гылааһыныгар 3 төрүөт баара биллэр. Бастакынан, тиийдиҥ да атыылаһар итирдэр утаҕы атыылыыр маҕаһыыннар бааллара. Иккиһинэн, нэһилиэнньэ, оҕо, ыччат ортотугар арыгы буортутун, олоххо охсуутун туһунан иһитиннэрии аҕыйаҕа. Үсүһүнэн, итирдэр утах наркотическай булкадаһыктааҕын туһунан дьон-сэргэ билбэтэ-көрбөтө буолар. Ол курдук, этиловай испиир күүстээх дьайыылаах наркотик буолар, бастаан киһини өрө күүрдэр, онтон ньиэрбэ систиэмэтин баралыыстатар.

 

Саха сирин олохтоохторо итини барытын өйдөөннөр, ыллыктаахтык толкуйдааннар, тустаах сокуон ылылларын өйөөбүттэрэ.

Урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр хартыына хайдах этэй? Хомойуох иһин, 2010 сыл түмүгүнэн биһиги өрөспүүбүлүкэбит Россияҕа саамай арыгынан утахтанар регион ахсааныгар киирсэрэ. Маннык сыананы «Нация доруобуйатын лигата» Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ президенэ, кардиохирург-быраас Лео Бокерия быспыта.

 

Парламентарийдар ити хайысханан нэһилиэктэргэ сылдьаннар үгүс үлэни ыыппыттара. Таарыллыбатах тоҥуу хаарга бастакынан суолу тэлии хаһан баҕарар уустуктардаах буолааччы. Биллэрин курдук, Кэбээйи улууһун II Лүүчүн нэһилиэгэ манна бастакы хараҥаччынан буолбута. Ол курдук, «Мастаах сэлиэнньэтин сиригэр-уотугар алкогольнай бородууксуйаны розницанан атыылааһыны бобор туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын Ил Түмэҥҥэ аан маҥнайгынан бэлэмнээн киллэрбиттэрэ. Депутаттар нэһилиэк баһылыгар Аркадий Гурьевка эр санаалаах гражданскай позициятын иһин махтаныахтарын махтаммыттара.

 

Үчүгэй, үтүө батыһын­нарыылаах буолар диэн мээнэҕэ эппэттэр. Кинилэри биир дойдулаахтара, Куокуй уонна Арыктаах нэһилиэктэрин олохтоохторо батыспыттара.

 

Нэһилиэктэр сокуону көҕүлээһиннэрин күүһэ, сүмэтэ туохха сытарый? Бу докумуону оҥорууга, ылыныыга олохтоохтор бары кыттыыны ылыылара буолар. «Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ» диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Оттон билигин бэһис ыҥы­рыылаах Ил Түмэн ылыммыт сокуонугар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 177 бөһүөлэк аһыы утаҕы атыылыыртан аккаастанна. Ити нэһилиэнньэлээх пууннарга 85 378 киһи (тыа сирин нэһилиэнньэтин 26%) олорор. Маннык көстүү бүтүн Россия үрдүнэн суоҕун бэлиэтиибин. Ити сыралаах үлэттэн ситиһиллибитэ кимиэхэ баҕарар өйдөнөр буолуохтаах.

 

Маны дойдуга «Циркон» чинчийэр бөлөҕү төрүттээбит уонна салайар Игорь Задорин бигэргэтэр. Федеральнай эксперт: «Якутия — единственный субъект Российской Федерации, где региональные власти официально передали органам местного самоуправления полномочия выступать с такими инициативами. На сегодняшний день это самая успешная модель, когда низовое решение поддерживается государством хотя бы на региональном уровне», – диэн үрдүк сыанабылы биэрбитэ.

 

Судургутук толкуйдаатахха да, ити 177 бөһүөлэк олохтоохторо, ыаллара төһөлөөх абыраммыттара, өрө тыыммыттара буолуой?

 

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара чөл олоххо туһуламмыт саҥа сокуоннары ылыныыларын түмүгэр, итирдэр утаҕы атыылыыр эргиэн тэрилтэтэ 38%, аһыы утаҕы амсайыы 12,9%, арыгыны кытта сибээстээх ыарыы 37,8%, сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүү 21,7%, итирэн баран быстахха былдьаныы 30,5%, киһини өлөрүү 41,3%, бэйэҕэ тиийинии (суицид) 26,4% аччаабыт.

 

Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын иһинэн үлэлиир Иһитиннэрэр киин социологическай ыйытыгын түмүгүнэн, респонденнар 64% чөл олох политикатын өйүүллэрин, 18% утаралларын биллэрбиттэр. Бу сыыппаралар итирдэр утахтары атыылааһыны хааччахтыыр сокуону нэһилиэнньэ өйүүрүн туоһулууллар. Оттон улуустары ылан көрөр эбит буоллахха, тустаах сокуон ылыллыаҕыттан олох-дьаһах тупсубутун Уус-Алдан улууһун респонденнарын 58%, Нам улууһун — 44%, Чурапчы улууһун, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун — 39%, Таатта улууһун — 36% уонна Хаҥалас улууһун — 34% бэлиэтээбиттэр.

 

2016 сыл түмүгүнэн респонденнар 21% арыгылыылларын аччаппыттарын, 6% аһыы утахтан олох аккаастаммыттарын туһунан эппиттэр.

 

2017 сыллаахха үөһэ этэн аһарбыт Игорь Задорин салайааччылаах «Циркон» чинчийэр бөлөх өрөспүүбүлүкэтээҕи алкогольнай ырыынагы судаарыстыбаннай хонтуруоллааһын управлениетын көҕүлээһининэн Горнай улууһун Бэс-Күөлүн бөһүөлэгэр нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын ырытан, чинчийэн көрбүттэрэ. Чинчийии түмүгэр олохтоохтор 90% олохторунан-дьаһахтарынан, сэлиэнньэлэрэ үүнүүтүнэн-сайдыытынан, доруобуйаларын туругунан, материальнай балаһыанньаларынан астыналларын-дуоһуйалларын биллэрбиттэр.

 

Урукку өттүгэр өрөспүүбү­лүкэбитигэр хартыына хайдах этэй? Төһө да Сахабыт сиригэр чөл олох политиката дириҥ силистээҕин иһин, билиҥҥи курдук үтүө хамсааһын урукку өттүгэр бэлиэтэнэ илик.

 

Хомойуох иһин, 2010 сыл түмүгүнэн биһиги өрөс­пүүбү­лүкэбит Россияҕа саамай арыгынан утахтанар регион ахсааныгар киирсэрэ. Маннык сыананы «Нация доруобуйатын лигата» Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ президенэ, кардиохирург-быраас Лео Бокерия быспыта.

 

Биллэрин курдук, 90-с сылларга, 2000 сыллар саҥаларыгар уулуссаҕа пиибэни тута сылдьан иһии муода курдук буолбута. Эдэркээн уолаттар уонна кыргыттар холуочуйан баран тэмтээкэйдии сылдьаллара, быдьар тылынан үөхсэ-үөхсэ, барар-кэлэр дьону сүгүн аһарбакка, сиэрэ суохтук быһыыланаллара. Билигин ити «муода» сүтэн эрэргэ дылы. Чөл олоххо, спорка тардыһыы күүһүрдэ. Ол эрээри кафелар, рестораннар уонна түүҥҥү кулууптар элбээннэр, этэргэ дылы, олорго ыччат хорҕойон олорон иһэрэ-аһыыра баар суол.

Кистэл буолбатах, урукку өттүгэр сокуоннай саастарын туола илик оҕолорго маҕаһыыннар уонна киоскалар атыылааччылара пиибэни, арыгыны уонна табаҕы көҥүл атыылыы олорбуттара. Барыстана эрэ охсор инниттэн, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, атыылааччылар (бэйэлэрэ ыал ийэлэрэ) итинник быһыыланаллара өйдөммөтө. Өрөспүүбүлүкэбитигэр уопсастыбаннай тэрилтэлэр ис дьыала үлэһиттэрин кытта бииргэ пиибэни, арыгыны 18 саастарын туола илик оҕолорго атыылааһыны утары күүстээх үлэлэрэ саҕаламмыта. Тустаах сокуону кэһээччилэри ыстараабынан күһэйэри таһынан, күөх экранынан элбэхтик көрдөрөн, этэргэ дылы, сирэйдэрин кытардар буолбуттара. Ити кэнниттэн   бу боппуруоска хамсааһын таҕыста дии саныыбын.

 

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара чөл олоххо туһуламмыт саҥа сокуоннары ылыныыларын түмүгэр, итирдэр утаҕы атыылыыр эргиэн тэрилтэтэ 38%, аһыы утаҕы амсайыы 12,9%, арыгыны кытта сибээстээх ыарыы 37,8%, сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүү 21,7%, итирэн баран быстахха былдьаныы 30,5%, киһини өлөрүү 41,3%, бэйэҕэ тиийинии (суицид) 26,4% аччаабыт.

 

Аан дойдутааҕы Доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин экспердэрэ хас сыл ахсын 2,5 мөлүйүөн киһи күн сириттэн күрэнэрин бигэргэтэллэр. Атын дойдуларга алкоголизм кыһалҕата хайдах эбитий?

 

Польшаҕа, Грецияҕа, Чехияҕа, Венгрияҕа уонна АХШ-ка арыгылааһын үрдүү турар. Аҥаардас Америка арыгыһыттарыттан сылтаан хас сыл ахсын 200 млрд доллар ороскуоту көрсөр эбит. Урут-уруккуттан Аляска төрүт олохтоохторо арыгыга ылларбыт кыһалҕаларын туһунан мэлдьи кэпсээн оҥостоллоро.

 

Кытайга уонна Индияҕа эмиэ арыгылааһын элбээбитэ бэлиэтэнэр. Бу судаарыстыбаларга алкоголизм тэнийиитин нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын таһыма, материальнай балаһыанньата тупсубутун кытта ситимнииллэр. Кытайга сылдьан, кырдьык, ордук эдэр дьон пиибэни олус элбэҕи иһэллэрин уонна табахтыылларын бэлиэтии көрбүтүм.

 

Оттон Францияҕа уонна Испанияҕа ити проблеманы кытта күүскэ охсуһаннар, алкоголизм намтааһыҥҥа барбыт.

Израилы киһи холобур оҥостуон сөптөөх. Биһиэхэ биир киһиэхэ 15 лиитэрэ (18 лиитэрэҕэ тиийэ сылдьыбыта) итирдэр утах тиксэр эбит буоллаҕына, кинилэргэ ити сыыппара 2 лиитэрэҕэ эрэ тэҥнэһэр. Биллэрин курдук, аан дойдуга баар наука уонна искусство элиталарыгар бу омук бэрэстэбиитэллэрэ ордук элбэхтэр. Нобелевскай бириэмийэ лауреттара эмиэ кинилэргэ үгүс.

 

Нэһилиэнньэ арыгылааһына өр сыллар усталара көймөстүбүт, мунньуллан кэлбит кыһалҕанан буолар. «Циркон» чинчийэр бөлөх оҥорбут түмүк санаатынан, үтүө түмүктэри ситиһэргэ 13-20 сыл наадата бэлиэтэнэр. Оттон Саха сиригэр чөл олоххо тардыһыы политиката кылгас кэмҥэ иннин диэки сыҕарыйыытын, хамсааһынын төрүөтэ туохха сытарый? Норуот, дьон-сэргэ өйө-санаата уһуктуутугар, чөл олоххо туһуламмыт политиканы, сокуоннары өйөөһүнүгэр сытар.

 

Василий Алексеев, Уус-Алдан улууһун Бороҕон нэһилиэгин баһылыга:

— 2012 сыллаахха биһиги нэһилиэкпит олохтоохторо уопсай мунньахха итирдэр утахтары атыылааһыны маҕаһыыҥҥа бобор туһунан быһаарыы ылыммыппыт. Нэһилиэккэ пиибэни, арыгыны атыылыы турбут икки маҕаһыын итирдэр утахтарынан эргинэллэрин тохтотор туһунан сөбүлэҥнэрин биэрбиттэрэ.

 

Онтон 2013 сыллаахха «Бороҕон нэһилиэгин сиригэр-уотугар итирдэр утахтары розницанан атыылыыры бобор туһунан» сокуоммутун Ил Түмэн ылыммыта.

 

Тустаах сокуон ылыныллыбытын кэннэ нэһилиэкпитигэр хартыына чыҥха атын буолла. Олох-дьаһах быдан сэргэхсийдэ, үтүө өттүгэр тардыһыы улаатта. Кэтээн көрүүбүнэн, дьон-сэргэ өйө-санаата уһугунна, уларыйда. Ыччат арыгыттан олох тэйдэ. Кулуупка теннистии, бильярдыы кэлэр буоллулар. Спортка тардыстылар. Дьон-сэргэҕэ үлэҕэ тардыста. Тыа сиригэр улахан туһалаах сокуон буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ. Кылаабынайа, нэһилиэнньэ ылынна. Билигин холуочук, итирик киһини соһуйа, омнуолуу көрөллөр. Буруйу оҥоруу аччаата.

 

Урукку өттүгэр арыгылаан, итирэн баран, уулуссаҕа, дьон-сэргэ мустар миэстэлэригэр сылдьар буоллахтарына, билигин оннук суох. Төрөппүттэр куттананнар оҕолорун маҕаһыыҥҥа да кыайан ыыппаттар этэ. Билигин хайа баҕарар холкутук үөрэ-көтө наадаларын атыылаһаллар. Оҕо улахан дьону көрөн үөрэнэр.

 

Аһыы утаҕы амсайа сылдьыбыт дьон: «Василий Петрович, бастаан пиибэни, арыгыны атыылааһын бобуллубутугар эйигин абааһы көрбүппүт. Билигин махтанабыт эрэ», — диэччилэр элбээтилэр. Итинтэн киһи санаата көтөҕүллэр эрэ.

 

Дьон маҕаһыынтан пиибэ уонна арыгы атыылаһалларын оннугар олоххо-дьаһахха наадалааҕы, ас-үөл, таҥас-сап ылар буоллулар.

 

Балыыһаҕа көрдөрүү биллэрдик аччаата. Урукку өттүгэр сылга ортотунан 900-тэн тахса киһи көрдөрүнэр эбит буоллаҕына, билигин ити сыыппара 600-кэҕэ тэҥнэспит. Онон доруобуйа туруга итирдэр утаҕы кытта улахан сибээстээҕэ итинтэн көстөн кэлэр. Өрөспүүбүлүкэ парламеныгар, бырабыыталыстыбаҕа чөл олох политикатыгар күүстээх болҕомтолорун ууралларыгар махтанабын.

 

Алексей Пинигин, Нам улууһун Хатырык нэһилиэгин баһылыга:

 

— Нам улууһун Хатырык нэһилиэгин олохтоохторугар уопсай мунньах оҥорбуппут. Мустубут дьон баһыйар үгүстэрэ нэһилиэк сиригэр-уотугар итирдэр утаҕы атыылыыры боборго сөбүлэҥнэрин биллэрбиттэрэ. Ити мунньах иннинэ ыалларынан сылдьан, анкета толотторбуппут. Манна нэһилиэнньэ 90% аһыы утаҕы атыылыыры бобор наадатын туһунан эппиттэрэ. Итилэр түмүктэринэн сокуон барылын бэлэмнээбиппит. Докумуону оҥорорбутугар Ил Түмэн улахан күүс-көмө буолбутун бэлиэтиир наадалаах дии саныыбын.

 

Тустаах сокуон ылыллыаҕыттан, нэһилиэк олоҕо биллэрдик сэргэхсийдэ. Оҕо, ыччат харахтарын аат аһа аалбат, онно тиксибэттэр. Саамай кылаабынайа, кырачааннарбыт арыгыны, холуочук, итирик дьону, мөкү хартыынаны көрбөт буоллулар. Ыччат, дьон-сэргэ чөл олоххо тардыста. Аҕам саастаахтар скандинавскай хаамыынан үлүһүйэн дьарыктанар буоллулар. Оһуохайдыыллар.

 

Маны таһынан үлэ-хамнас хаачыстыбата тубуста. Оттооһуҥҥа, сүөһү, сылгы, иитиитигэр көрдөрүүлэр тубустулар. Биллэрин курдук, үпкэ-харчыга уустук кэмнэр кэллилэр. Тустаах сокуон кэмигэр ылыллан, ити ыарахан кэми дьон-сэргэ бэлэмнээх, чөл туруктаах көрсүбүттэрин бэлиэтиибин. Испэт-аһаабат, чөл куттаах-сүрдээх киһи хайдахтаах да ыарахаттар кэллиннэр, ону тулуйар, этэҥҥэ аһарар, сиэрин сүтэрбэт дии саныыбын. Оттон арыгыһыт киһи барыта баар, бэлэмҥэ да кириисистэн кыайан тахсыбат. Ити күннээҕи олохпутуттан-дьаһахпытыттан көстөр.

Саха сирин хайа баҕарар муннугар тиийэммин, дьонтон арыгы атыылааһынын бобор наадалаах дуо диэн ыйыттахпына, 80-90% сөбүлэһиэхтэрэ этэ диэн бигэ санаалаахпын. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ чөл олох политикатыгар күүстээх болҕомто ууруллуутун кытта сибээстээх.