Ити үтүө ситим салҕанан, алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн юридическай наука доктордарыттан биирдэстэрэ,  киэҥ билиилээх-көрүүлээх Петр Гоголев талыллан, үлэтин саҕалаата. Петр Васильевиһы кытта көрсөммүт кэпсэтэ сырыттыбыт.

 

- Күн сирин Уус-Алдан улууһун Бороҕон сэлиэнньэтигэр көрбүтүм. Дүпсүн орто оскуолатын 1988 сыллаахха бүтэрбитим уонна балтараа сыл устата совхозка үлэлээбитим. Нөҥүө сыл күһүнүгэр бэбиэскэ тутан, Сэбиэскэй армия кэккэтигэр сулууспалыы барбытым. Ол кэнниттэн Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэ киирбитим.

 

Аҕам, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Василий Васильевич Гоголев, бэйэтэ история учуутала идэлээх,  өр сылларга партийнай үлэҕэ буспута-хаппыта. Кини 80 сааһыгар да сырыттар, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии-хамсыы, дьиэ тутуутунан дьарыгырар.

 

Ийэм Дагмара Дмитриевна Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Дойдутуттан төрүттээх. Өр сыл устата оскуолаҕа учууталлаабыта.

 

 

- Норуот депутатынан талыллар үрдүк эппиэтинэстээҕин билэбин. Онон Ил Түмэн быыбарыгар кыттарга быһаарыныы, этэргэ дылы, биир күнүнэн кэлбэтэҕэ. Политикаҕа киһи буһуон-хатыан наада диэн тус бэйэм өйдөбүллээхпин. Ити санааны уһун кэм устата иитиэхтээн илдьэ сылдьыбытым.

 

2001 сыллаахха М.В. Ломоносов аатынан Москватааҕы судаарыстыбаннай университекка олохтоох бэйэни салайыныы юридическай төрүттэригэр кандидатскай диссертациябын көмүскээбитим. 2002 сыллаахха Олохтоох  салайыныыга идэтийбитим быһыытынан, сөптөөх билиилээх-көрүүлээх буоламмын, 2002 сыллаахха Дьокуускай куорат Мунньаҕын депутаттарын талар быыбарга кыттыбытым уонна дьон итэҕэлин ылан, биэс сыл устата сокуоҥҥа, олохтоох бэйэни салайыныыга уонна регламеҥҥа бастайааннай хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Политика эйгэтигэр киириим  ити курдук саҕаламмыта.

 

2015 сыллаахха эмиэ МГУ-га докторскай диссертациябын көмүскээбитим.  “Ил Түмэн ыытар үлэтигэр саҥаны, кэскиллээҕи киллэриэм дуо?” диэн ыйытыы төбөбөр өрүү баара. Дьэ, төрөөбүт дойдубар, дьоммор-сэргэбэр туһалыахпын, көмөлөһүөхпүн сөп буолла, кэмэ-кэрдиитэ кэллэ, норуот депутата буоларга ситтим-хоттум диэн санааттан, парламент быыбарыгар кыттарга быһаарыммытым. М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка үлэлээбитим быһыытынан, дириҥник ытыктыыр киһим, ректорым Евгения Исаевна Михайлова үс сыл анараа өттүгэр: “Ил Түмэн кэлэр быыбарыгар хайаан да кыттыыны ылыаххын наада”, - диэн этэн турардаах. Ити кэмтэн ылата быыбарга күрэстэһэн, норуот депутата буоларга бэлэмнэммитим. Ил Түмэн сокуону оҥорор үлэтигэр сыстан, Евгения Исаевна норуот депутатын быһыытынан ыытар үлэтигэр көмө-ама буолбутум.

 

Мин быыбардаммыт уокурукпар депутакка биэс кандидат баара. Быыбардааччыларбын кытта үгүстүк көрсөн, санааларын-оноолорун, туох боппуруостары туруорсалларын истибитим. Көҕүлүүр бөлөхтөрү тэрийбиппит. Общественнай приемнай үлэлэппиппит. Электроннай почта аһан, дьон санаатын хомуйбуппут.  Онон бырагыраамам дьон-сэргэ өр кэмҥэ ыанньыйбыт этиилэриттэн үөскээн тахсыбыта. Ил Түмэн быыбарыгар кыайыылаах тахсыым биир сүрүн төрүөтэ итиннэ сытар.

 

- Кистэл буолбатах, өрөспүүбүлүкэ парламенын салай, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ буол диэн боппуруос соһуччу турбута. Бэйэбэр «кыайыам, уйуом дуо» диэн санаа, толкуй үөскээбитэ.

 

Тустаах дуоһунас дойдум, дьонум-сэргэм иннигэр үрдүк эппиэтинэстээҕин толору өйдөөн, уһуну-киэҥи толкуйдаан туран, ити этиигэ сөбүлэҥмин биэрбитим. Үгүс киһини кытта сүбэлэспитим, баҕа санааларын истибитим. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаевы  уонна Александр Жирковы кытта көрсөн кэпсэтэ сылдьыбыппыт.

 

Өрөспүүбүлүкэ парламенын салайарбар дьон итэҕэлин үрдүктүк тутан үлэлиэм-хамсыам диэн бигэ эрэллээхпин.     

 

- Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтиттэн саҕалаан Ил Түмэн бу иннинээҕи ыҥырыылара бары өттүнэн үрдүк таһымнаах өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын оҥорон хаалларбыттарын бэлиэтиибин. Биһиги иннинэ үлэлээн кэлбит норуот итэҕэллээхтэригэр киһи махтаныан эрэ сөптөөх.

 

Ол гынан баран, олох салҕанар, ирдэбиллэр кэҥээн, дириҥээн иһэллэр. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Саха сирэ социальнай-экономическай сайдыытынан Уһук Илин федеральнай уокурукка эрэ буолбакка, бүтүн Россияҕа бастыҥнар кэккэлэригэр киириэхтээх диэн сорук туруорда.

 

Сокуоннарга уларыйыылар уонна саҥа көрүүлэр киирбэтэхтэринэ, ити өрөспүүбүлүкэ иннигэр туруоруллубут үрдүк сыал-сорук хайдах даҕаны туолар кыаҕа суох. Итиннэ тус сыаллаах туһаайыылар, хайысхалар бигэргэнэн тураллар.

 

Юрист идэлээх буоларым быһыытынан, сокуоннары сайыннарыыга чопчу көрүүлэрдээхпин. Бастакынан, сокуоннар олоххо киирэннэр хайдах үлэлииллэрин, төһө дьайыылаахтарын, онуоха туох мэһэйдэр баалларын үөрэппэтэхпитинэ, билбэтэхпитинэ, сайдыыны харгыстыыллар. Ити мэһэйдэри, харгыстары туоратыахтаахпыт, суох оҥоруохтаахпыт. Ол курдук, сокуоннар көдьүүстээхтик үлэлииллэрин ситиһиэхтээхпит, дьоҥҥо-сэргэҕэ төһө тиийимтиэлэрин кэтээн көрүөхтээхпит. Маны тэҥэ мэһэйдэри туоратыыга Ил Түмэн быһаарыылары түргэнник ылан иһиэхтээх. Урут ылыллыбыт сокуоннары бүгүҥҥү олох ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр гына сайыннарыахтаахпыт.  

 

Иккиһинэн, дьон санаатын-оноотун болҕойон истиэхтээхпит. Сокуоннар сүрүн кыһалҕалары быһаарыыга ылар оруолларын күүһүрдүөхтээхпит. Тыйыс айылҕалаах дойдуга олорор дьон мындырдар. Дьоммут-сэргэбит олохтон-дьаһахтан тахсыбыт көрүүлэрин, этиилэрин үлэбитигэр-хамнаспытыгар таба туһаныахтаахпыт.

 

Алтынньыттан саҕалаан сокуон барылларын көрүүгэ “нулевой” ааҕыылары киллэриэхпит. Ол аата парламент регламенын быһыытынан, публичнай истиилэри киэҥник тэрийиэхтээхпит. Барылы дьүүллэһиигэ уопсастыбаннас актыыбынай кыттыыны ылыаҕа. Парламент сокуону оҥоруутун үлэтигэр бу сонун сүүрээнинэн буолуоҕа.

 

Ил Дархан Айсен Николаев парламент кэскилин туһунан этиитин үөрэтэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ автономияны ылыммыта 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө өрөспүүбүлүкэ конституционнай-правовой тутулун сайыннарыыга үлэни ыытыахтаахпыт.

 

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Сүбэтин тэрийэн үлэлэтиэхпит. Бу Сүбэҕэ өрөспүүбүлүкэ парламенын урукку ыҥырыыларга салайбыт дьоммут, федеральнай таһымҥа биллибит-көстүбүт норуот депутаттара киириэхтэрэ. Аҕа саастаах көлүөнэни кытта биир сүбэнэн-аманан үлэлиир былааннаахпын. Парламент Сүбэтин көдьүүһэ улахан буолара саарбаҕа суох.

 

- Уһук Илиҥҥи регион, Арктика зоната, хотугу сирдэр уонна Россия бүттүүн диэн хайысхаларынан үлэни саҕалыахпыт. Ити хайысхаларынан дьарыктанарбытыгар  федеральнай бэбиэскэҕэ киирэрбит ирдэнэр. Москваҕа бэрэстэбиитэлистибэбит ыытар үлэтин-хамнаһын көдьүүстээх буоларын ситиһиэхтээхпит.

 

Маны таһынан Госдумаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр баар биир дойдулаахтарбытын, депутаттары уонна сенатордары кытта биир санаанан салайтаран үлэлиэхтээхпит. Сахабыт сирин иннигэр тирээн турар сытыы боппуруостарга кинилэри кытта тэҥҥэ үлэлээһини салгыахпыт. Үлэбитигэр туруоруммут хайысхаларбытын быһаарар ньымалары  номнуо толкуйдаан олоробут.  

 

- Россия Федерациятын уонна өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуоннарыгар олоҕуран, икки былаас уоргана түмсэн үлэни ыытыахтаах. Онуоха сыалбыт-сорукпут биир: өрөспүүбүлүкэбит, дьоммут-сэргэбит туһа диэн. Парламент Төрүт Сокуонунан бигэргэммит сокуону оҥорор, хонтуруоллуур боломуочуйаларын толору туһаныахтаахпыт.  

 

Ил Дархан, Бырабыыталыстыба киллэрбит сокуоннарын барылларын көрүүнэн муҥурдаммаккабыт, парламент сокуону көҕүлүүр үлэтин күүһүрдүөхтээх.

 

Кнопканы баттааччылар диэн дьон пленарнай мунньаҕы көрө-көрөлөр саба быраҕан этэллэр. Парламент үлэтин ис куукунатын ситэ өйдөөбөттөрүттэн итинник санаа үөскүөн сөп. Кистэл буолбатах, манна күүркэтии да, дьон өйүн-санаатын бутуйуу да баар. Ол эрээри дьон - мындыр, үлэ түмүгүн мэлдьи таба көрөр дии саныыбын. Ханнык баҕарар үлэни таһыттан уонна ис хоһоонунан сыаналааһын баар. Холобур, учуутал, преподаватель уруокка, лекцияҕа бэлэмнэнэллэригэр библиотекаҕа төһөлөөх литератураны хасыһаллара буолуой? Ол дьон хараҕар көстүбэт үлэ. Оттон депутат үлэтэ дьоҥҥо көстөр уонна көстүбэт өрүттэрдээх.

 

Докумуоннар, сокуон барыллара пленарнай мунньахха киириэхтэрин иннинэ төһөлөөх дьүүллэһиини, ырытыыны ааһаллара буолуой? Депутаттар ити матырыйааллары эрдэттэн үөрэтэр, бары өттүттэн көрөн табыгастааҕын быһаарар соруктаахтар. Тустаах сис кэмитиэттэргэ, киэҥ ыҥырыылаах мунньахтарга, парламент истиилэригэр элбэх санаа атастаһыыта тахсар. Ол эрэ кэнниттэн илдьиритэн үөрэтиллибит, көннөрүллүбүт докумуоннар пленарнай мунньахха киирэллэр. Дьиҥэр, дьон үксэ итини таба өйдүүр.  

 

- Кылаабынайа, ханна да үлэлээтэргин, сырыттаргын, киһилии сиэрдээх быһыыгын-майгыгын сүтэриэ суохтааххын. Киһи үлэтэ, дуоһунаһа уларыйдаҕына, бириэмэтэ, солото тиийбэтиттэн, күннэтэ алтыспыт дьонуттан тэйэрэ баар суол. Ону таба өйдөөбөккөлөр, «киһибитин аҕыйахтык көрөр буоллубут, улаатымсык буолбут» диэхтэрин эмиэ сөп. Дьиҥэр, оннук буолбатах. Киһиттэн бэйэтиттэн улахан тутулуктаах. Олохтоох толкуйдаах, ис уйулҕата, айылҕата күүстээх киһини ханнык да былаас уларыппат, буортулаабат дии саныыбын. Биһиэхэ итиннэ тыыннаах холобурдар, ханнык да былаас көнө сүрүннэрин уларыппатах ытык дьоммут элбэхтэр. 

 

 

- Мин личность быһыытынан үүнэрбэр-сайдарбар сыраларын уурбут, билиилэрин-көрүүлэрин биэрбит дьоммун, алын сүһүөх кылаастарга үөрэппит бастакы учууталларбын Анна Николаевна Окоемованы, Анна Иннокентьевна Васильеваны уонна Дүпсүн орто оскуолатын учууталларын барыларын күндүтүк саныыбын.

 

Идэбин баһылыырбар дьайбыт хас даҕаны махтанар дьонноохпун. Олортон биирдэстэринэн Саха сириттэн бастакы юридическай наука доктора, профессор, өрөспүүбүлүкэҕэ юридическай үрдүк үөрэҕи төрүттээччи Михаил Михайлович Федоров буолар. Кини наукаҕа сыһыаннаахпын, дьоҕурдаахпын таба көрөн бу суолга үктэннэрбитэ.

 

Маны таһынан дойду үрдүк үөрэҕин биир чыпчаалынан ааттаммыт М.В. Ломоносов аатынан МГУ преподавателлэрэ, юридическай наука доктордара, конституционнай-муниципальнай быраап кафедратын сэбиэдиссэйэ, ХИФУ Бочуоттаах профессора Сурен Адибекович Авакьян уонна ол кафедра профессора Николай Семенович Тимофеев  учууталларбынан буолаллар.

 

- Аҕам “дьоҥҥо туһалаах юрист идэтэ эйиэхэ сөп түбэһэр” диэн сүбэлээбитэ. Онон чугас киһим ыйыытынан ити идэни талбытым. 43 сааспар юридическай наука доктора буолбутум.

 

 

- Айылҕаҕа сылдьарбын, бултуурбун-алтыырбын олус сөбүлүүбүн. Оҕо эрдэхпиттэн куска, куобахха сылдьарым. Кэлин улахан булка сылдьар, кыылы сонордоһор буолбутум. Булчут ыттары иитиинэн сөбүлээн дьарыктанабын. Бу үлэҕэ бултуурум аччыыра буолуо (күлэр). Күһүҥҥү куһу көтүттүм. Биллэн турар, киһи кэрэхсиир, умсугуйар дьарыга элбэх буоллаҕа. Онуоха хас биирдии киһиэхэ бириэмэ уонна күүстээх баҕа санаа, дьулуур баар буолуохтаахтар диэн санаалаахпын.

 

“Ил Тумэн” хаһыат.