«Кэрэхсэммэт историялаах омук –  дьоллоох», - диэн муударай этии баар. Биһиги кыргыз уонна саха уруулуу норуоттарбыт оннук дьолго тиксибэтэхтэрэ. Биһиги норуоттарбыт историята үгүс дойду историятыгар ытыллан, кыһарҕаннаах уустук суолу ааһан, түмүгэр Евразия материгын икки уһугар тиксэн олоробут. Ол гынан баран биһиги норуоттарбыт культурнай, духуобунай ситимнэрэ симэлийбэтэҕэ. Ону билигин биһиги  кэҥэтэргэ уонна чиҥэтэргэ дьулуһабыт. Онуоха, туох-ханнык иннинэ, биһиги духуобунай баайбыт тирэх буолар.

 

2003 сыллаахха манасчы искусствотын ЮНЕСКО киһи-аймах тылынан уус-уран баайын чыпчаалынан билиммитэ. Ол кэннэ икки сылынан ЮНЕСКО саха героическай эпоһын Олоҥхону киһи-аймах тылынан уус-уран баайын чыпчаалынан билиммитэ. Билигин ытыктабыллаах Бексултан Жакиевич өйөбүлүнэн икки үлэ тэҥинэн бара турар: Саха сиригэр киргиз Манаһа сахалыы, онтон Кыргызтааҥҥа саха Олоҥхото киргизтии тылбаастана сылдьаллар. 2014 сылга бу үлэ түмүктэниэ диэн эрэнэбин. Оччоҕо биһиги норуоттарбыт өй-санаа, кут-сүр өттүнэн биир тыыннаах ситимнэрин туоһулуур дьиҥ кэрэһиттээх буолуо этибит.

 

Чингиз Айтматов бастакы айымньылара өссө өрдөөҕүтэ, 1966 сыллаахха, сахалыы тылбаастанан туспа  кинигэнэн тахсыбыттара. Мин манна биир экземпляры аҕалан Чингиз Айтматовка тэриллэр музейга бэлэхтиэхпин баҕарабын. Ол саҕаттан, 60-с сыллартан, Чингиз Айтматов саха ааҕааччытын кутун туппута. Кини геройдара, уһулуччулаах саха суруйааччыларын  геройдарын курдук, биһиги норуоппутугар эмиэ чугастар.

 

Бэйэтин кэмигэр нивх норуотун суруйааччыта, биһиги норуоппут улахан доҕоро Владимир Санги Чингиз Айтматовка  муҥура биллибэт киэҥ акыйааҥҥа муммут балыксыттар тустарынан кэпсээн сюжетын бэлэхтээбитэ. Ол сюжетынан Чингиз Айтматов «Муора кытылынан сүүрэр күөрт ыт» диэн улуу айымньыны суруйбута. Чингиз Айтматов бу айымньытыгар олоҕуран Саха театрын режиссера Андрей Борисов өссө сэбиэскэй саҕанааҕы кэмҥэ Государственнай бириэмийэни ылбыт спектаклы туруорбута. Бу олус үрдүк сыанабыл, олус үрдүк ситиһии этэ. Маны таһынан Чингиз Айтматов кыыһа Ширин Чингизовна, оччотооҕуга кыра кылаас үөрэнээччитэ,  бу спектаклы көрөн ытаабытын уонна Чингиз Торекулович спектакль кэнниттэн артыыстарга тахсан: «Бу миэнэ. Мин чуо итини тиэрдиэхпин баҕарбытым», - диэн эппит тылларын туһунан ахтыыта Саха театрын историятын байытар биир дьоһун түгэнинэн буолар. Бу олус үрдүк сыанабыл.   Чингиз Айтматов 85 сааһыгар аналлаах күннэргэ уонна Айтматов форумугар Саха театра  «Хаарыан хампа күөх кытылым» спектаклы Кыргызтаҥҥа Бишкек куоракка аҕалла. Ону бүгүн театрга 17 чааска улуу суруйааччы уонна гуманист сырдык кэриэһигэр анаан көрдөрүөҕэ.

 

Биһиги, ахсаан өттүнэн аҕыйах, мындыр өйдөөх хотугу түүр норуота, Чингиз Торекулович «Муора кытылынан сүүрэр күөрт ыт» сэһэнинэн тиэрдибит кэс тылын бэркэ өйдүүбүт уонна ылынабыт: олох уйаара-кэйээрэ биллибэт улуу байҕалыгар биһиги бары, дьоннор, кыра буоллун, улахан буоллун, биир оҥочоҕо олорсон иһэбит. Оҥочону харыстааҥ, иэҕэҥнэтимэҥ. Оҥочо тирэхтээх буоларын туһугар, бастатан туран, бэйэ-бэйэҕитин харыстааҥ. Биһиги бары норуоттар ону өйдүөхтэрин баҕарабыт.

 

Соторутааҕыта Саха сиригэр 53 караттаах балайда бөдөҥ алмаас көстүбүтэ. Республика салалтатын уонна АЛРОСА компания быһаарыыларынан бу алмааска Чингиз Айтматов аата иҥэриллибитэ.

 

Алмаас булуллубут, хостоммут чахчытын уонна улуу суруйааччы Чингиз Айтматов аата иҥэриллибитин туоһулуур докумуону, сертификаты, хаартысканы Кыргызтан Республикатын парламенын бэрэссэдээтэлигэр туттарарбын көҥүллээҥ!

 

2013 сыл сэтинньи 14 күнэ, Бишкек к.