Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Дууматыгар Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта сокуону көҕүлээн киллэриигэ хара бастакыттан эрчимнээхтик ылсан үлэлээһинэ парламент билиҥҥи үлэтин уратытынан буолла. Өскө Ил Түмэн төрдүс ыҥырыыта Госдума көрүүтүгэр  бэйэтин сокуону көҕүлүүр быраабын туһаныы бэрээдэгинэн 19 сокуону көҕүлээһини киллэрбит буоллаҕына, саҥа талыллыбыт парламент үлэтин бастакы сылыгар араас хайысханан барыта 14 федеральнай сокуону көҕүлээһини киллэрдэ: Доруобуйа харыстабылыгар, айылҕаны туһаныыга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар, бюджет, нолуок, үп сокуоннарыгар, административнай быраапка, тыа хаһаайыстыбатыгар, предпринимательствоҕа, парламент хонтуруоллуур үлэтигэр, суут тиһигэр.  

 

Ил Түмэн киэҥ сэҥээриини, дьон-сэргэ болҕомтотун тардыбыт сокуону көҕүлээһиннэрин ылан көрүөҕүҥ.

 

Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттарын бигэргэтии кэнниттэн тутатына ыытыллыбыт иккис пленарнай мунньахха “Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан” федеральнай сокуон 33 уонна 81 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрии туһунан” федеральнай сокуон барыла ылыллан, Госдума көрүүтүгэр ыытыллыбыта. Доруобуйа харыстабылыгар сарбыйыы уонна уларыта тутуу кэмигэр “Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан” федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии ылыллыбыта. Ол быһыытынан 2012 сыл тохсунньу 1 күнүттэн бастакы медико-санитарнай көмө амбулартория уонна күнүскү стационар эрэ усулуобуйатыгар оҥоһуллар буолбута. Онон ити уларытыыларга олоҕуран, участковай балыыһалар суукканан үлэлиир стационардара сабыллаллара, ыарыһаҕы күнүс эрэ эмтиир, түүҥҥү өттүгэр дьиэтигэр ыытар көрүллүөхтээҕэ. Ол эрээри биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр нэһилиэнньэлээх пууннарбыт суола-ииһэ мөлтөх, сүүһүнэн килэмиэтирдээх сиринэн бытанан олорууларын учуоттаан, өрөспүүбүлүкэ участковай балыыһалар суукканан үлэлиир стационардарын оннунан хаалларарга быһаарыы ылыммыта. Ол түмүгэр Саха сирин судаарыстыбаннай бюджеттыттан, өрөспүүбүлүкэ Доруобуйа харыстабылыгар министерствотын дааннайынан, ити сыалга сыл ахсын 2 млрд. кэриҥэ солкуобай ыытыллар.  

 

Итинэн сибээстээн, Ил Түмэн 33 ыстатыйа 6 чааһыгар Уһук Хоту сир оройуоннарыгар уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ бастакы медико-санитарнай көмө амбулартория уонна күнүскү стационар усулуобуйатыгар оҥоһуллуохтааҕын туһунан эбии балаһыанньаны киллэрэри эппитэ. Итиннэ гражданнарга босхо медицинскэй көмөнү оҥорууну судаарыстыба өттүттэн мэктиэлиир территориальнай тосхолу оҥорууга регион климатын уонна географическай балаһыанньатын ураты уустуктарын, медицинскэй тэрилтэлэргэ тиийэр суол-иис туругун учуоттууру таһынан, региоҥҥа нэһилиэнньэ төһө элбэҕэ, тарҕанан олорууларын уратылара эмиэ учуоттаныахтааҕа ыйыллар.  Салгыы Саха сирин парламентарийдарын сокуону көҕүлээһиннэрин туруорсууга Федерация Сэбиэтин сенатордара кыттыспыттара. Биһиги парламентарийдарбыт «тыын суолталаах көҕүлээһиннэрин» Российскай Федерация үгүс субъектарын сокуону оҥорооччулара өйөөбүттэрэ. РФ Бырабыыталыстыбата сокуон барылын ылымматаҕа, онон билигин биһиги депутаттарбыт киллэрэр уларытыыларыгар үбүлээһин механизмнарын быһаарыыга үлэ барар.

 

2014 сыл сэтинньи 12 күнүгэр Судаарыстыбаннай Дуума дьон суутунан көмүскэниигэ Төрүт Сокуонунан мэктиэлэнэр бырааптарын тутуһар уонна дьыалаҕа кыттар дьон олорор сирдэригэр, Абый, Аллайыаха, Амма, Анаабыр, Дьааҥы, Горнай, Эдьигээн, Ленскэй, Мирнэй, Муома, Аллараа Халыма, Өлөөн, Орто Халыма, Таатта, Хаҥалас, Эбээн-Бытантай улуустарыгар итиэннэ Жатайга, суут уорганын чугаһатар сыалтан оҥоһуллубут “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сорох оройуоннар сууттарын састаабыгар бастайааннай сууттар баар буолууларын тэрийии туһунан” 542758-6 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа Ил Түмэн киллэрбит сокуону  көҕүлээһинин бастакы ааҕыыга ылынна. Биллэрин курдук, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сорох оройуон сууттарын суох оҥоруу туһунан” федеральнай сокуонунан өрөспүүбүлүкэҕэ 13 оройуоннааҕы суут суох оҥоһуллубута. Итинник уларытыыны киллэрии түмүгэр хас да административнай-территориальнай тэриллиилэри хабар суут оройуоннара тэриллибиттэрэ. Ол курдук, Айхал бөһүөлэгэр, Удачнайга уонна Чернышевскайга Мирнэй оройуонун суутун, Витим уонна Пеледуй бөһүөлэктэригэр Ленскэй оройуонун суутун, Мохсоҕоллоох бөһүөлэгэр Хаҥалас оройуонун суутун бастайааннай үлэлиир сууттар баар этилэр.

 

Сокуон барылын туһунан дакылааты Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуоннаска сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев оҥордо. Саха сирин парламентарийдара бу федеральнай сокуон барылын ылыннахха, гражданнар суут нөҥүө кырдьыктарын ситиһэр бырааптара хааччахтамматыгар, сууттар үлэлиир сирдэрин схемата уларыйбатыгар, дьон ханна олорор сиринэн көрөн, суукка үҥсүү киллэрэр бырааптарын туһанар кыаҕы ылыахтарыгар улахан эрэллээхтэр.

 

Ил Түмэн өссө биир итиниэхэ маарынныыр сокуон барылын – “Российскай Федерация субъектарыгар мировой судьуйалар уонна суут учаастактарын уопсай ахсааннарын туһунан” федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан” федеральнай сокуон барылын – Госдумаҕа 2014 сыл бэс ыйыгар киллэрбитэ. Үлэлии турар сокуон быһыытынан, биир суут учаастагар 15-тэн 23 тыһыынчаҕа тиийэ нэһилиэнньэлээх буоллаҕына, суут учаастага тэриллэр. “Российскай Федерация субъектарыгар мировой судьуйалар уонна суут учаастактарын уопсай ахсааннарын туһунан” федеральнай сокуонунан Саха сиригэр мировой судьуйа  59 дуоһунаһа уонна онно сөп түбэһэр ахсаанынан суут учаастактара бааллар. Ол эрээри билигин Саха сирин кэккэ административнай-территориальнай тэриллиилэригэр биир суут учаастагар олорор нэһилиэнньэ ахсаана суут учаастагын тэрийиигэ ирдэнэр ахсаан саамай үрдүкү кээмэйин куоһарар. Холобура, Дьокуускай куоракка биир суут учаастагар тиксэр нэһилиэнньэ ахсаана 28,3 тыһыынча киһи, Бүлүү улууһугар – 24,5 тыһыынча, Сунтаарга  – 24,1 тыһыынча, Намҥа – 23,5 тыһыынча киһи. Итинэн сибээстээн, норуот депутаттара Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр мировой судьуйалар уонна суут учаастактарын ахсааннарын алта единицанан улаатыннарары туруорсаллар. Билигин ити сокуон барыла Госдума Конституционнай сокуоннарга уонна судаарыстыбаннай тутууга кэмитиэтигэр киирэн сытар. 

 

Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар уонна айылҕаны туһаныы боппуруостарыгар кэккэ сокуоннары көҕүлээбитэ. Чуолаан, “Сир аннын баайын туһунан” (ФЗ “О недрах”) федеральнай сокуоҥҥа 12-с, 20-с ыстатыйаларыгар сир аннынааҕы баайы туһаныыга бэриллэр лицензия бэрээдэгин, усулуобуйатын уонна эрдэ түмүктэнэр түгэннэрин, сир аннынааҕы баайы туһаныыга бэриллибит быраабы тохтотуу уонна хааччахтаһыны киллэрэр туһунан сокуон барылын Госдума 2014 сыл күһүҥҥү сессиятыгар көрүөҕэ. 

 

Маны таһынан Госдума Сэбиэтин быһаарыытынан бу дьыл сэтинньитигэр РФ административнай быраабы кэһии туһунан Кодексатын 4.5 уонна 28.7 ыстатыйаларыгар уларытыыны киллэрэр сокуон барыла көрүллүөҕэ. Маныаха алтынньы 6 күнүгэр буолбут Госдума Сэбиэтин мунньаҕын быһаарыытынан, Госдума судаарыстыбаннай тутулга, конституционнай сокуоннарга Комитета эппиэттээх сирэйинэн ананна. Сэтинньи 6 күнүгэр диэри Комитет сир аннын баайын туһаныы эйгэтигэр сыһыаннаах сокуону административнай кэһии иһин административнай эппиэккэ тардыыга 2 сыллаах болдьох ааһыытын олохтуур итиэннэ сир аннын баайын туһаныы эйгэтигэр баар проблемалары туоратар туһугар административнай кэһиини буларга административнай ирдэбили ыытар кыаҕы биэрэр сыалтан оҥоһуллубут сокуон барылыгар сыанабылы, этиилэри тутта.

 

2014 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Госдума Сэбиэтэ “Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыыны толуйууга табаары, үлэни, өҥөнү атыылаһыы эйгэтигэр хантараах тиһигин туһунан” федеральнай сокуон барылын көрбүтэ уонна ити боппуруос Госдума барыллаан тосхолугар 2014 сыл ахсынньытыгар киллэриллибитэ. Ити сокуон барыла физическэй сирэйдэри хантарааҕы толоруу эбээһинэһиттэн босхолуур туһугар оҥоһуллубута. Сокуон ити барылыгар Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулар атыылаһыыга кыттар боппуруостарыгар сыһыаннаах өссө биир атын уларытыыны киллэрэри этэр. Барыл  2014 сылга күһүҥҥү сессияҕа бастакы ааҕыыга көрүллэрэ былааннанар.

 

Итини таһынан, Ил Түмэн Госдумаҕа маннык кэккэ сокуоннар барылларын киллэрбитэ: саастарынан пенсияны ылар чааһынай предпринимателлэр булгуччулаах пенсионнай страхованиеҕа страховой взноһу төлөөһүнтэн босхолоноллорун уонна кинилэргэ булгуччулаах пенсионнай страхованиеҕа баҕа өттүнэн киирэр быраабы көҥүллүүр чааһыгар “Российскай Федерацияҕа булгуччулаах пенсионнай страхование туһунан” федеральнай сокуон 29 ыстатыйатыгар уонна “Российскай Федерация Пенсионнай фондатыгар, Российскай Федерация социальнай страхованиеҕа фондатыгар, Булгуччулаах медицинскэй страхование федеральнай фондатыгар страховой взностар тустарынан” федеральнай сокуон 14 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барылыгар; ”Парламент хонтуруолун туһунан” федеральнай сокуон 5 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан” сокуон ыстатыйатыгар Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар Федерация Сэбиэтигэр сыл ахсын Киһи быраабыгар боломуочунай судаарыстыбаннай былаастар уонна олохтоох салайыныы уорганнара, дуоһунастаах дьон Российскай Федерацияҕа киһи, гражданин быраабын уонна көҥүлүн тутуһууларын, ону сэргэ Оҕо быраабыгар боломуочунай судаарыстыбаннай былаастар уонна олохтоох салайыныы уорганнара Российскай Федерацияҕа оҕо быраабын уонна көҥүлүн, оҕо сокуоннай интэриэһин тутуһууларын туһунан дакылааттарын истиини көрөр нуормалары эбэргэ; геологическай чинчийиилэри ыытыыга, сир аннын баайын харыстабыллаахтык туһаныыга уонна сир аннын баайын харыстааһыҥҥа судаарыстыбаннай кэтээн көрүүнү күүһүрдэр чааһыгар “Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай хонтуруолу ыытыыга юридическай сирэйдэр уонна чааһынай предпринимателлэр бырааптарын көмүскүүр туһунан” федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан” уонна “Сир аннын баайын туһунан” Российскай Федерация сокуонун 37 ыстатыйатын 3 чааһа күүһүн сүтэрбитин билинии туһунан барылга;

 

Ил Түмэн өссө биир сокуону көҕүлээһинэ Российскай Федерация Бюджетын кодексы 179 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан”  федеральнай сокуон барылыгар  Российскай Федерация судаарыстыбаннай тосхоллоругар эбии хос тосхоллору уонна туспа төбөлөрү киллэрэри этэр. Саха сирин парламенын сокуону көҕүлээһинэ Российскай Федерация судаарыстыбаннай тосхоллоругар Дальнай Восток урутаан сайдыытын дьаһалларын чэрчитинэн эбии хос тосхоллору уонна анал туспа төбөлөрү булгуччу киллэрэри көрөр. Итиннэ даҕатан эттэххэ, Ил Түмэн бу көҕүлээһинин Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын үлэтигэр сөп түбэһиннэриллэн, сөбүлэһиннэрэн баран киллэрэр. Ол курдук, Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Юрий Трутнев 2014 сыл алтынньы 29 күнүгэр Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай уһун болдьохтоох сайдыытын туһунан “Бырабыыталыстыба чааһын” чэрчитинэн ыытыллыбыт Федерация Сэбиэтин мунньаҕар  бэлиэтээбитинэн, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ судаарыстыбаннай тосхоллорго Дальнай Восток урутаан сайдыытыгар туспа төбөлөрү анаан-минээн киллэргэ, наадалаах кээмэйинэн үбүлээһини аттарарга сорудахтары биэрбит. Онон Ил Түмэн сокуону көҕүлээһинэ ылыллар түгэнигэр, Российскай Федерация судаарыстыбаннай тосхоллоругар Дальнай Восток урутаан сайдыытын дьаһалларын чэрчитинэн туспа төбөлөрү анаан-минээн киллэрэри көрөр этиитэ сокуоннай төрүттэниэҕэ.

 

Итини таһынан, Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта федеральнай сокуоннар бырайыактарыгар көннөрүүлэри киллэриигэ көхтөөхтүк үлэлиир. Улахан сэҥээриини Российскай Федерация Бырабыыталыстыбата бэлэмнээн киллэрбит “Российскай Федерация сорох сокуоннарын актарыгар уларытыылары киллэрии туһунан” федеральнай сокуонугар Саха сирин парламентарийдара киллэрбит көннөрүүлэрэ ылбыта. Сокуон барыла күндү металлар уонна күндү таастар производстволарын, ону таҥастаан оҥоруу, батарыы эйгэтигэр   судаарыстыбаннай политикаҕа уонна нуорма-быраап өттүнэн сүрүннээһиҥҥэ үлэлиир ситэриилээх былаас федеральнай уорганыгар судаарыстыбаннай федеральнай пробирнай кэтээн көрүү боломуочуйаларын сүктэриини, итиннэ сорох боломуочуйаларын “Россия пробирнай палатата” ФКУ уонна Россия Гохранын судаарыстыбаннай биэдэмистибэлэрин тэрилтэлэригэр биэриэн сөбүн көрөр. 

 

Ил Түмэн экспортка тахсыахтаах ювелирнай оҥоһуктарга дьаралыгы (клеймо) булгуччу туруорууну көрөр ирдэбили тохтоторго этии киллэрдэ, тоҕо диэтэххэ, Россия туруорар дьаралыгын омук атыылаһааччылара дьиэк быһыытынан көрөн, туоратары ирдииллэр. Россия ювелирдара күндү металлтан уонна күндү таастан оҥорор табаардарын дойду тас өттүгэр таһаарар кээмэйдэрин улаатыннарыахтарын ити оҥоһуктарга дьаралыгы туруоруу улаханнык атахтыыр. Онон Саха сирин парламентарийдара  Российскай Федерация тас өттүгэр тахсыахтаах күндү металлтан уонна күндү таастан ювелирнай оҥоһуктартан боруобаны ылыы, ырытан көрүү оҥоһуллуохтааҕын, ол гынан баран дьаралыгы туруоруу көҥүл өттүнэн туруоруллуохтааҕын туһунан этэллэр.