-- Ахсынньы 20 күнүгэр Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр улуус бары нэһилиэктэриттэн араас сылларга оҕо саадтарын сэбиэдиссэйдэринэн, иитээччилэринэн үлэлээбит дьон уонна общественность бэрэстэбиитэллэрэ муһуннулар. Кинилэр семинардарга, быыстапкаларга, “төгүрүк остуолларга” оҕону иитии боппуруостарыгар ситиһиллибит уопуту ырытыһар, санааларын атастастаһар түмүк тэрээһиннэригэр кытынным. Сүрүн дакылаакка бэлиэтэммитинэн, оскуолаҕа иннинээҕи саастаах оҕо тэрилтэлэрэ үөрэҕирии систематыгар киириэхтэриттэн ыла таһымнара быдан үрдээбитэ бэлиэтэнэр. Бу күн үөһээ бүлүүлэр 40-чалыы сыл оҕо уһуйааннарын салайбыт, утумнаахтык сайыннарбыт сэбиэдиссэйдэри махтал үтүө тылларын аҕыннылар, сэрии кэмигэр аһыллыбыт оҕо саадтарын тэрийиигэ, Сэбиэттэр көмөлөрүнэн оҕону иитиигэ киллэрбит кылааттарын туһунан кинигэни, ол кэмнэрдээҕи уопуту түмэр очеркалары таһаарбыттарын кэпсээтилэр.

 

Биһиги улууспутугар оҕо саадтарын уһун кэмнэргэ салайан үлэлэппит, Өлүөхүмэ Кыыллаах Арыытыттан төрүттээх Наталья Афанасьевна Корнилова, Харитина Алексеевна Орлова, Мария Федотовна Терентьева курдук, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитии-үөрэтии сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбит дьону ааттаталыахха сөп. Уларыйыылаах-тэлэрийиилээх уустук 90-с сылларга оҕолорун саадтан ылбакка хаалар араас туруктаах төрөппүттэр баар кэмнэригэр Мария Егоровна Варфоломеева оҕону дьиэтигэр илдьэ баран хоннорон, сарсыныгар саадка төттөрү илдьэ кэлэр үтүө санаалаах, чахчы да оҕо иитиитигэр улахан бэриниилээх, амарах дууһалаах дьон үлэлээн-хамсаан ааспыттар. Мария Егоровна билигин киин куоракка бочуоттаах сынньалаҥар олорор эбит, уһуйаанын үбүлүөйүгэр ыалдьыттыы тиийэ сырытта.

 

Оҕо иитээччилэрэ, сэбиэдиссэйдэр билигин демографическай политика балысханнык сайда турар кэмигэр улууска балтараалыы тыһыынчанан оҕо уһуйааҥҥа хабыллыбакка олорорун, материальнай базалара наһаа мөлтөөбүтүн бэлиэтииллэр. Тыа сиригэр үгүс уһуйааннар дьиэлэрэ тэллэй буолан, эргэрэн, саҥа тутууну ыытар уолдьаспытын туһунан дьон баҕа санааларын этэллэрэ элбэх. Саҥа дьиэ бүтэһигин “Аленушка” диэн типовой таас варианнаах оҕо саада 20-чэ сыллааҕыта тутуллан үлэҕэ киирбит. Ол кэннэ улуус киинигэр улахан тутуу суох. “Ньургуһун” диэн 1 №-дээх оҕо саада быйыл 75 сылын бэлиэтээтэ. Дьиэтэ 2009 сылга уокка былдьаммыта. Ону улуус бюджетыгар эбии харчы көрөннөр, норуот күүһүнэн түргэнник тутаннар, саҥардыллан, үлэлии олорор.

Бу сыл бүтүүтэ улуус кииниттэн 120-чэ км ыраах сытар Быракаан диэн нэһилиэккэ үөрэхтээһин программатынан саҥа уһуйаан маһынан тутуллубут дьиэтэ аһыллаары турарыттан үөрэллэр-көтөллөр. Кыра ыраах нэһилиэктэргэ итинник уһуйаан дьиэлэрин тутуу барар буоллаҕына, тыа сирин оҕолоро үчүгэй усулуобуйалаах эйгэҕэ иитиллэллэригэр үчүгэй, сылаас, сырдык дьиэ-уот тутуллара улахан суолталаах.

 

-- Кадр боппуруоһугар иитээччилэр сааһырбыттар. Ыччат тыа сиригэр үлэлии кэлиэн баҕарбат. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитии үөрэхтээһин тиһигэр киирбитин кэннэ, саҥа сокуонунан мэктиэлэнэн педагогическай үөрэхтээх иитээччилэр хамнастара үрдээбитэ. Оттон ньээнньэлэр, повардар, техническэй үлэһиттэр хамнастара улаатыан баҕалара баһаам. Бу дьоннор оҕо иитиитигэр киллэрэр сүҥкэн сыралара тус баҕаларыгар уонна үлэлэригэр бэриниилэригэр тирэҕирэр. Этэргэ дылы, оҕону эстетическай, культурнай-маассабай өттүнэн иитэллэригэр бэйэлэрин үтүө дьулуурдарынан, дьоҕурдарынан, тус талааннарынан уонна санааларын күүһүнэн үлэлии олороллор. Туох баар өрөмүөннэрин, дьиэлэрин ис-тас көстүүтүн тупсарыыны бэйэлэрэ ыыталлар. Биллэрин курдук, итиниэхэ сөптөөх үбүлээһин тиийбэт.

 

-- Билигин аутсорсинг эксперимент быһыытынан тыа сиригэр киирэрэ былааннанар. Ол иһин дьон билигин оптимизация боппуруоһугар улаханнык ыктара сылдьар. Тоҕо диэтэххэ, аутсорсиҥҥа бардахтарына, кинилэргэ социальнай төлөбүрдэр курдук мэктиэлэр көрүллэллэрэ тохтуур. Онтон наһаа мунчаараллар. Техническэй үлэһиттэр аҕыйахпыт диэннэр, оҕо уһуйаанын тэрилтэтин иһинэн хааларбыт буоллар диэн туруорсаллар.

 

-- Улууска үөрэҕирии сайдыытыгар оҕо саадтара улахан суолтаны ылаллара чуолкай. Онон бу маннык тэрээһиҥҥэ көлүөнэлэр көрсөннөр, билиҥҥи эдэр ыччакка уопуттарын атастаһаллара туһалаах эрэ. Үчүгэйэ диэн баар -- кинилэр араас таһымнаах граннарга кыттаннар, тыа сирин оҕо саадтарын ортотугар бастаабыт түгэннэрдээхтэр. “Саха сирин эрэлэ” республикатааҕы куонкуруска Оҥхой нэһилиэгиттэн кыттыбыт эдэр иитээччи Аленад Егоров “Сыл бастыҥ иитээччитэ” номинация кыайыылааҕынан тахсыбыта. Улуус оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору үөрэхтээһиҥҥэ отделын сэбиэдиссэйэ Любовь Васильевна Тумусова салалтатынан “Ника” диэн оскуола саастаах оҕолору иитиигэ лаборатория Байкальскай форумҥа баран кыттан, 81 инновационнай бырайыактартан бастаан, 3 миэстэни ылан турар.

 

-- Эмиэ ити күн Россияҕа биллэриллибит Культура сылын түмүктээһин киэһэтигэр бары нэһилиэктэртэн культура тэрилтэлэрэ, үлэһиттэрэ мустаннар, кулууптар, уус-уран самодеятельность коллективтарын үлэлэрин көрүү түмүгэр кытыннылар. Үгүс коллективтар анал номинацияларга кыайаннар, наҕараадаланнылар. Общественнай хамсааһын быһыытынан кинилэр ыытар үлэлэрэ муниципальнай былаас, баһылыктар өттүлэриттэн сыаналанара кэрэхсэбиллээх. Баһылыктар нэһилиэк дьоно культурнай-духуобунай хайысхаҕа баҕаларын күүһүнэн ыыта сылдьар үлэлэригэр көмөлөһөннөр, кинилэр куоракка ыытыллар фестивалларга кыттар эбиттэр. Тыа сиригэр олорор дьон культура эйгэтигэр тус энтузиазмнарынан буор-босхо үлэлииллэрин олохтоох былаас өттүттэн өйөөһүн уонна сыаналааһын баара үчүгэй.

Дьиэ да кэргэҥҥэ общественнай тэрилтэ үлэтигэр кыттар киһи баар буоллаҕына, бу дьиэ кэргэн дьоно кыттар киһилэрин көстүүмүн тигиитигэр, ханна эрэ баран кыттааһыныгар уо.д.а. быһаччы орооһон, өйөөн, культура эйгэтиттэн ис күүһү-кыаҕы иҥэринэр. Онон бу көрсүһүүлэртэн инникитин  норуот маастардарын, талааннаахтарын уонна общественнай тэрилтэнэн дьарыктанар культура эйгэтигэр үлэлии сылдьар дьону сокуон чэрчитинэн көмүскүүр наада диэн санаалар киирдилэр. Хамнас кыратын аахсыбакка, улуус бары кэриэтэ тэрээһиннэригэр, ыһыахтарга тэрээһин өттүгэр кинилэр куруук инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Тыа сирин кулууптарыгар көлүөнэлэринэн араас түмсүүлэр бааллара үөрдэр: “Дьүөгэлэр”, “Айылгы” диэр орто саастаах дьахталлар ансаамбыллара уо.д.а. “Хотун Бүлүү” диэн ырыа ансаамбылын ырыаһыттара “Туймаада” ансаамбылтан итэҕэһэ суох, туох да наһаа үчүгэйдик ыллыыллар, аҥардас кинилэр таҥастарын-саптарын көрөн олорон киһи астыныыны-дуоһуйууну ылар. Тыа сирин дьоно, төһө да олох ыараханын иһин, кэрэҕэ, үчүгэйгэ тардыһар ис санаатын күүһүнэн саха норуотун культуратын, үйэлээх үгэстэрин бигэтик өрө тута сылдьара киэн туттуу санаатын үөскэтэр. Онон тыа сирин культуратыгар, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитиигэ үлэлии сылдьар дьону өйүүр наада дии саныыбын.

 

-- Нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүгэ парламент уочараттаах XIII пленарнай мунньаҕа ылыммыт сокуоннарыгар үөһээ бүлүүлэр, холобура, үүт туттарар харчыларын туһунан ыйыталаһаллар, хамсааһын син барар диэн өйдүүллэр. Үүт сыаната 30 солкуобайынан быһылынна эрээри, ыанар ынахтарыгар ылбат буолбуттара сорохтору мунчаардар эбит. Үүккэ сыана арыыйда үрдүүр буолбутуттан сорохтор ынахтарын өссө элбэтэргэ сананаллар, оттон атыттар үүттэрин туттарбакка, оҕолорун, дьиэ кэргэннэрин аһатар туһугар ынах сүөһүнү туталлар, онтуларыгар төбө харчыта көрүллүбэтиттэн санаалара түспүт. Онон инникитин бу хайысхаҕа үчүгэйдик ырытан, салгыы үлэлиирбит эрэйилэр.

Муниципальнай тэриллиилэргэ быыбардары ыытыы туһунан сокуоҥҥа быыбардааччы куоластааһыныгар күөмчүлээһин баар диэбэттэр. Демократическай тутулга олорбуппут ыраатта, нэһилиэнньэ уһуктубут: “Биһиги интэриэспитин көмүскүүр бэйэбит депутаттардаахпыт, кинилэр быһаарыахтара, үлэлиэхтэрэ”, -- диэннэр эрэнэллэр.

Депутат буолан бараммын нэһилиэнньэни кытта элбэхтэ көрсөбүн. Ол тухары мин араас салааларга дьоннор бэрт айымньылаахтык, сүрдээҕин үлэлииллэрин биһирии, сөҕө көрөбүн диэн этиэх тустаахпын.