Мунньахха Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов, бэрэссэдээтэли солбуйааччы Андрей Кривошапкин, норуот депутаттара Александр Уаров, Дмитрий Горохов, Сергей Сюльскай, Виктор Губарев, Владимир Членов, Егор Жирков, Семен Олесов, Елена Голомарева, Сергей Гаврилов, Зоя Корнилова, Оксана Винокурова, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Павел Маринычев, архитектура уонна тутуу комплексын миниистирэ Сергей Дереповскай, экономика уонна промышленнай политика миниистирин бастакы солбуйааччы Валентина Кондратьева, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр эппиэттээх үлэһиттэрэ сырыттылар.

 

Киирии тылы Виталий Басыгысов эттэ. Кини эппитинэн, программа президент ыйааҕынан бигэргэммитэ уонна Саха сирин 2012 сыллааҕы бюджетын төрүтүнэн буолбут 37 программа ахсааныгар киирбитэ.

 

«Быйыл чааһынай олорор дьиэни тутууга 1 млрд солкуобайтан ордук үп ананыаҕа», - диэн бэлиэтээтэ Виталий Басыгысов.

 

Программаны олоххо киллэрии туһунан архитектура уонна тутуу комплексын миниистирэ Сергей Дереповскай кэпсээтэ. Кини чааһынай олорор дьиэни тутуу сайдыыта тутуу уопсай кээмэйигэр улахан кылааты киллэрэрин, оттон улуустарга нэһилиэнньэни олорор дьиэнэн хааччыйыыга сүрүн оруоллааҕын эттэ.

 

1995 сылтан саҕалаан, биирдиилээн дьиэни тутууга бааннар уонна үп министиэристибэтин линияларынан өрөспүүбүлүкэ бюджетын суотугар сыллата бырыһыана суох кредиттэр бэриллибиттэрэ. «2001 сылга чааһынай олорор дьиэни тутуу саҥа түһүмэҕин туһунан» өрөспүүбүлүкэ президенин ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн, бырыһыана суох кредити ылыыга нэһилиэнньэ олорор дьиэҕэ саамай сытыытык наадыйар араҥатынан буолар 35-гэр диэри саастаах гражданнар бастакынан быраабы ылаллар. Бу ыйааҕынан, оҕо төрөөтөҕүнэ уонна кэтэх хаһаайыстыбаны тэрийдэхтэринэ, кредити төннөрүү сууматын намтатыы механизма киллэриллибитэ.

 

Онтон кэлэр сылларга олорор дьиэ программатыгар кредити биэриигэ источнигынан урут бэриллибит бюджет кредиттэрин төлөөһүнтэн уонна Саха сирин сыллааҕы бюджетыттан киирэр үп буолар.

 

Демографическай балаһыанньаны тупсарар уонна тыа сиригэр оҥорон таһаарыыны көҕүлүүр сыалтан Саха сирин бырабыыталыстыбата чааһынай дьиэни тутууга чэпчэтиилэр тустарынан балаһыанньаны ылыммыта. Туттааччыларга чэпчэтиилэри биэрии бэрээдэгэ уонна усулуобуйалара быһаарыллыбыттара. Дуогабары түһэрсии кэмигэр оҕолоох дьоҥҥо, хас биирдии оҕоҕо иэс 10-нуу % сотуллар, бастакы оҕо төрөөтөҕүнэ – 20%, иккис оҕо төрөөтөҕүнэ – эбии 30%, үһүс оҕоҕо – эбии 25%, табаарынай хаһаайыстыбалаах эбэтэр ону тэринэр буоллахтарына – 25%.

 

Үөһэ этиллибит чэпчэтиилэр 2007 сыл алтынньыттан бэриллибит заемнарга өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын уурааҕынан 2009 сылтан сотуллубуттара. Бу заемнары «Туймаада» ҮАПК ГУП устааптаах фондатын суотугар биэрии саҕаланыытын кытта сибээстээх. 2007 сыл алтынньытыгар диэри бэриллибит заемнарга иэһи сотуу механизма билиҥҥэ диэри үлэлиир.

 

«Чааһынай олорор дьиэ тутуута» программа олоххо киириитин кэмигэр уопсайа 244 мөл. солк. тахса үп сотуллубута», - диэн бэлиэтээтэ Сергей Дереповскай.

 

2008 сылга диэри кредит ресурсаларын биэрии бэрээдэгэ маннык олохтоммута. "Туймаада" ҮАПК ГУП бырабыыталыстыба быһаарыытынан, сойуом туһунан сөбүлэһиигэ олоҕуран муниципальнай оройуоҥҥа төнүннэрии усулуобуйатыгар заему биэрэр. Ити заем уон сылга диэри болдьохтоон бэриллэр, ый эбэтэр кыбартаал аайы тэҥ чааһынан төннөрүллэр. Оттон муниципальнай оройуон бэйэтин быһаарыытынан туттааччыга, түһэрсиллэр сөбүлэһиигэ олоҕуран, заему төнүннэрии усулуобуйатыгар биэрэр. Сойуом уон сылга диэри болдьохтоон бэриллэр, ыйга эбэтэр кыбартаалга тэҥ чааһынан төлөнөр.

 

Туттааччы саҥа эбэтэр эргэ дьиэни атыылаһар буоллаҕына, оройуон долевой кыттыы сөбүлэһиитигэр эбэтэр атыылаһыы-атыылааһын сөбүлэһиитигэр олоҕуран атыылаабыт киһиэхэ төлүүр.

 

Сыллата олохтоох бюджеттар иэстээх эбэһээтэлистибэлэрэ улаата турарынан, иэһи аччатар сыалтан бырабыыталыстыба дьаһалынан муниципальнай оройуоннар дьаһалталара 1996-2007 сс. физическэй сирэйдэр чааһынай дьиэлэрин тутууга бэриллибит заемнарга иэстэрин 2008 сыл бэс ыйын 1 к. туругунан инвентаризациялыырга уонна бу иэстэргэ үбү төнүннэриини ирдиир быраабы «Туймаада» ҮАПК ГУП биэрэргэ этиллибитэ. Бу дьаһалы толорууга «Туймаада» ҮАПК ГУП 3188 иэстээхтэри кытта ирдиир быраап сөбүлэһиилэрин 230,48 мөл. солк. суумаҕа түһэрсибитэ. Иэс хаалбыт сууматыгар муниципальнай оройуоннары кытта үбү төннөрүүгэ сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэрэ.

 

Бу кэмтэн ыла «Туймаада» ҮАПК физическэй сирэйдэргэ үбү быһа иэс биэрэр. Чааһынай дьиэни туттууга үбү ылааччылар испииһэктэрин нэһилиэктэр таһымнарыгар оҥороллор уонна улууска түмүллүбүт испииһэги оройуон баһылыга бигэргэтэр.

 

2011 сылтан программаны олоххо киллэриигэ уларыйыылар тахсыбыттара. Чуолаан иэс харчы сууматын баһылык быһаарбат, ол оннугар дьиэ кэргэн састаабынан олорор дьиэ иэнин нуорматын уонна оройуоҥҥа 1 кв. миэтэрэ сыанатын ааҕыыттан тахсар сыана 30% ылар. Ону сэргэ олохтоммут бэрээдэгинэн талыллыбыт бааҥҥа аһыллыбыт счет нөҥүө иэһи үбүлээһин схемата киллэриллибитэ.

 

2008 сылтан Саха сирин судаарыстыбаннай бюджетын уонна «РИК» ААО («Туймаада» ҮАПК ГУП баайын-дуолун атыылаһыы) үптэрин суотугар ИЖС фондата 5 төгүл, 707,4 мөл. солк. уопсай суумаҕа диэри улааппыт.

 

Үп министиэристибэтиттэн бэриллибит 430 мөл. солк. суумалаах иэһи уонна 244 мөл. солк. иэс сотуллубутун учуоттаан, ИЖС фондатын уопсай кээмэйэ 898 мөл. солк. тэҥ, ол иһигэр «Туймаада» ҮАПК устааптаах фондатын үбэ – 707,4 мөл. солк.

 

Иэскэ наадыйар гражданнар испииһэктэрэ муниципальнай тэриллиилэр таһымнарыгар билигин үлэлиир сокуоҥҥа сөп түбэһиннэриллэн хамыыһыйанан оҥоһуллар. Программаҕа кыттыыга сүрүн ирдэбиллэринэн буолаллар: гражданин Саха сиригэр 5 сыл устата олорбут, олохтоох салайыныы уорганнарыгар олорор усулуобуйалары тупсарыыга наадыйарын быһыытынан учуокка турар, дьиэ туттарыгар бас билэр эбэтэр арендаҕа ылбыт сир учаастактаах буолуохтаах. Испииһэги оҥорууга ордук быраабынан элбэх оҕолоох ыаллар туһаналлар. Иэс ылааччыларга сааһынан хааччахтааһын баар – төлөөһүн графигынан иэһи толору төннөрүөн иннинэ киһи 65 сааһын туолуохтаах.

 

Төнүннэрии орто өлүүтэ сыллааҕы былаантан 70% ылар. Төнүннэрии намыһах көрдөрүүтэ «Туймаада» ҮАПК-ҕа оператор функциятын биэриэх иннинээҕи иэстэри төннөрбөтөхтөрүнэн быһаарыллар. Бу кэмҥэ үп гражданнар төлүүр кыахтарын ырыппакка бэриллибит, ардыгар дуогабардар да түһэрсиллибэтэхтэр. Үгүс улуустарга бастакы докумуоннара эрдэттэн суохтар эбэтэр араас балаһыанньаҕа сүтэриллибиттэр. Маннык иэстэргэ «Туймаада» ҮАПК иэһи ирдиир кыаҕа суох, докумуоннар суохтарынан үгүс ирдэбиллэр суут быһаарыытынан көтүрүллүбүттэр.

 

Тэҥнээн көрдөххө: 2011 сылга «Туймаада» ҮАПК кытта быһа сөбүлэһиилэри түһэрсибит физическэй сирэйдэр үбү төнүннэриилэрэ 96% тэҥ, оттон муниципальнай тэриллиилэри кытта иэһи төнүннэрии туһунан сөбүлэһиилэргэ төннөрүү бырыһыана – 61%. 2011 сылга төннөрүү орто бырыһыана – 79%.

 

Гражданнар чааһынай дьиэни туттууларыгар иэс харчы биэриини таһынан, бу анал программа чэрчитинэн судаарыстыба өйөбүлүн өссө икки туһаайыыта олоххо киирэр: чааһынай олорор дьиэлэри тутуу зоналарын оҥоруу, хотугу уонна арктическай улуустарга тутуу матырыйаалларын тиэрдиигэ транспорт ороскуотун толуйуу.

 

Норуот талбыт депутаттара Виталий Басыгысов, Андрей Кривошапкин, Александр Уаров, Семен Олесов, Оксана Винокурова, Виктор Губарев, Зоя Корнилова, Николай Костромин тутуу миниистиригэр анал программаны үбүлээһиҥҥэ, Саха сирин сорох оройуоннарыгар объектары тутууга, туттааччылар үбү, бырыһыана суох иэстэрин төнүннэриилэригэр, олорор дьиэ орто сыанатыгар, газтааһыҥҥа, территориялары оҥорууга, дьиэни тутууга инновационнай матырыйааллары туһаныыга сыһыаннаах ыйытыылары биэрдилэр.