Россия бары субъектарыгар “Российскай Федерацияҕа общественнай хонтуруол төрүттэрин туһунан”  федеральнай сокуон барылын дьүүллэһии бара турарынан сибээстээн, Ил Түмэн Государственнай тутууга уонна сокуоннаска сис кэмитиэтэ көҕүлээн ыыппыт “төгүрүк остуолугар” Ил Түмэн вице-спикерэ Ольга Макиенко, Государственнай тутууга уонна сокуоннаска сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, бу сис кэмитиэт чилиэнэ, депутат Юрий Григорьев, СР Идэлээх союзтарын бэрэссэдээтэлэ, депутат Александр Ким-Кимэн, СР Общественнай палататын чилиэнэ, депутат Алена Атласова, депутат Александр Сусоев көмөлөһөөччүтэ Василий Попов, СР Президенин уонна Правительствотын дьаһалтатын Ис политикаҕа департаменын Гражданскай общество институттарын кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ отделын салайааччыта Михаил Заморщиков, СР Общественнай палататын чилиэнэ Михаил Федоров, СР Общественнай палататын чилиэнэ, “Якутск вечерний” хаһыат корреспондена Виталий Обедин уо.д.а. кытыннылар.

 

Бу федеральнай сокуон барылын РФ Президенин гражданскай обществоны сайыннарыыга, киһи быраабыгар Сэбиэтэ итиэннэ РФ Общественнай палатата бэлэмнээн оҥорбуттар. Барыл “2012-2013 сылларга хоруупсуйаны утары  охсуһуу Национальнай былаанын уонна хоруупсуйаны утары охсуһуу боппуруостарыгар РФ Президенин сорох актарыгар уларытыылары киллэрии туһунан” 2012 сыл кулун тутар 13 күнүгэр тахсыбыт Россия Президенин Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубут.

 

Федеральнай сокуон барыла ылыллар түгэнигэр, бу сокуон, общественнай хонтуруол көмөтүнэн гражданнар государство дьыалаларын салайыыга РФ Төрүт Сокуона мэктиэлиир бырааптарынан быһаччы кытталларын хааччыйыы чэрчитинэн, общественнай сыһыаннаһыылары сүрүннүөхтээх. Барылга этиллэринэн, нэһилиэнньэ ортотуттан биирдиилээн киһи, общественнай хонтуруол бөлөҕө, РФ Общественнай палатата, Россия субъектарын итиэннэ муниципальнай тэриллиилэр общественнай палаталара, федеральнай уонна регионнардааҕы былаастар уорганнарын, олохтоох салайыныы общественнай Сэбиэттэрэ, кэтээн көрөр общественнай хамыыһыйалар, общественнай хонтуруол хамыыһыйалара, общественнай инспекциялар, кэтээн көрөр уонна попечительсткай Сэбиэттэр гражданнар бырааптарын, көҥүллэрин билинэр, харыстыыр общественнай хонтуруолу ыытар бырааптаахтар. Ол бырааптарын туһаналларыгар кинилэр Россия уонна кини субъектарын сокуоннарын тутуһар эбээһинэстээхтэр.

 

Барыл быһыытынан общественнай хонтуруолунан государственнай уонна муниципальнай уорганнар, кинилэр дьаһайыыларыгар баар тэрилтэлэр, предприятиелар, олор дуоһунастаах салайааччылара, государственнай уонна муниципальнай сулууспалаахтар хабыллаллар. Ону сэргэ эргиэн, общественнай аһылык, олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыба, өҥө, доруобуйа харыстабылын, көтөрү-сүүрэри уонна үүнээйини туһаныы, федеральнай уонна Россия субъектарын бюджеттарын, муниципальнай бюджеты  туһаныы эйгэтигэр үлэлиир коммерческай уонна коммерческай буолбатах тэрилтэлэр, чааһынай предпринимателлэр үлэлэрин хаачыстыбатыгар итинник хонтуруол ыытыллыан сөп.

 

Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев Федерация Сэбиэтин Конституционнай сокуоннарга, суут, быраап боппуруостарыгар кэмитиэтэ алтынньы бүтэһигэр тэрийэн ыыппыт РФ субъектара кыттыылаах “төгүрүк остуолугар” ити сокуон барылын билиһиннэрбиттэрин, барылы РФ Федеральнай Мунньаҕын депутаттара Россия Президенэ Владимир Путин Ыйааҕар олоҕуран икки сыл устата күүскэ ылсан бэлэмнээбиттэрин туһунан кэпсээтэ. Ити “төгүрүк остуол” түмүгэр ахсынньы ортотугар диэри субъектар бэйэлэрин этиилэрин киллэрэллэригэр быһаарыы ылыллыбыт.

 

Алексей Еремеев итинник этэн туран, маны сэргэ “Общественнай хонтуруол туһунан” республика сокуонун барыла 2012 сыл иккис аҥарыттан саҕалаан оҥоһуллан, билиҥҥи туругунан барыл прокуратураҕа, министерстволарга, биэдэмистибэлэргэ, муниципальнай тэриллиилэргэ сөбүлэһиини ааһан эрэрин санатта.  Быйыл общественнай хонтуруол туһунан республика сокуонун барылын дьүүллэһиигэ ыам ыйыгар СР Общественнай палататыгар “общественнай истиилэр”, муниципальнай тэриллиилэр общественнай Сэбиэттэрин чилиэннэрэ кыттыылаах   видео-конференция бэс ыйыгар ыытылланнар, республика хаһыаттарынан дьүүллэһиилэргэ элбэх этиилэр киирбиттэрэ учуоттаммыт.

 

Республика бу сокуонун барылын оҥоруу кэмигэр көстүбүтүнэн, федеральнай таһымҥа “Общественнай хонтуруол төрүттэрин туһунан” базовай сокуон суоҕа сүрүн өйдөбүллэри суруйууга ыарахаттары үөскэппит. Итилэри ахтан туран, Алексей Еремеев “РФ-ҕа общественнай хонтуруол төрүттэрин туһунан”  федеральнай сокуон барылын дьүүллэһиигэ көхтөөхтүк кыттарга, ахсынньы саҥатыгар Федерация Сэбиэтигэр туһааннаах барылга этиилэри түмэн ыытарга бииргэ үлэлииргэ ыҥырда. “Биһиги этиилэрбитин ахсынньы 10-гар диэри ыытарбыт эрэйиллэр. Сокуон барыл эрэ быһыытынан сылдьар кэмигэр ыытар, биллэн турар, ордук буолуо”, -- диэтэ депутат.

 

Михаил Федоров барылы оҥорооччулар ортолоругар билигин да мөккүөрдэр баалларын бэлиэтээн туран, общественнай хонтуруолу ыытыыга гражданнар, бастатан туран, РФ уонна субъектар Төрүт Сокуоннарын тутуһуохтаахтарын, онон сирдэтиэхтээхтэрин бэлиэтээтэ. “Араас этиилэри хомуйар, түмэр дойду үрдүнэн автономнай биир киин тэриллиэхтээх диэн этии баар. Итиннэ сөбүлэһэр буоллахха, субъектарга оннук кииннэр баар буолуохтара дуо? Баар буолар буоллахтарына, ол кииннэр кэтээн көрөр Сэбиэттэригэр чилиэнинэн общественность бэрэстэбиитэллэрэ киириэхтэрин наада. Олору тэрийээччилэринэн РФ Общественнай палата, субъектар Общественнай палаталара буолуохтаахтар. Оттон РФ олохтообут автономнай тэрилтэтэ буолар түгэнигэр ким ити дьыалалары дьаһайара, информация ханна барара биллибэт курдук”, -- диэн ити өттүгэр тус этиитин киллэрдэ.

 

Алексей Еремеев демократия быһаччы дьайыыта быыбар кэмигэр көстөрүн быһыытынан гражданнар, общество быыбар түмүгэр талбыт парламеннара общественнай хонтуруолу общество аатыттан ыытыан сөбүн тула санаатын үллэһиннэ. Михаил Заморщиков государственнай институт уонна гражданскай общество хардарыта сыһыаннаһалларын быһыытынан  парламент хонтуруолун общественнай хонтуруолтан арааран өйдүүр наадатыгар тохтоото. Общественнай хонтуруолунан гражданин бэйэтин төрүт сокуонан мэктиэлэммит бырааптарын, интэриэстэрин көмүскүүр.

 

Виталий Обедин электроннай регистрацияны ааспыт эрэ дьон общественнай хонтуруолунан дьарыктаналлар диэҥҥэ сөбүлэспэт позициялааҕын биллэрдэ.  Киниэхэ хардаран Михаил Заморщиков: “Барылга этиллэринэн, общественнай инспектордар, экспертэр бэйэлэрин үлэлэрин аһаҕастык ыыталларын туһугар “Электроннай ресурснай киин” аһыллыахтаах, ол туһугар кинилэр ити “Кииҥҥэ” регистрацияланан баран үлэлиэхтээхтэр”, -- диэн быһаарда.

 

Вице-спикер бэлиэтииринэн, РФ Конституциятын 32 ыстатыйата гражданнар государствоны салайыыга кыттар кыахтаахтар, ону быһаччы уонна парламент нөҥүө ситиһиэхтэрин сөп итиэннэ ол барыта Конституцияҕа тирэҕирэр. “Общественнай хонтуруол биир көрүҥэр биһиги ылынар сокуоннарыбытыгар билигин ыытыллар общественнай экспертизаны ыытыы эмиэ киирэр. Ол курдук юридическай, хоруупсуйаны утары экспертизалар буолуохтарын сөп.   Ону ыытарга туһааннаах регистрацияламмыт тэрилтэлэр бааллар. Ити барыта общественнай хонтуруол көрүҥнэрэ буолаллар итиэннэ билигин олоххо чахчы туттулла сылдьаллар”, -- диэтэ кини.

 

Депутат Александр Ким-Кимэн быыбар кэнниттэн нэһилиэнньэ талбыт былааһын уорганнарын үлэтин хонтуруоллуур механизма төһө көдьүүстээҕэр тохтоото. Кини сорох политическай партиялар быыбар бүттэ даҕаны уоттара-күөстэрэ умуллан хаалара бөрүкүтэ суоҕун бэлиэтээн туран, общественнай хонтуруол өттүгэр нэһилиэнньэни кытта үлэни ыкса ыытыахтарын санатта, былаас үлэтин отчуоттарын истии, бюджеты оҥорууга  “публичнай” истиилэри ыытыы уо.д.а. общественнай хонтуруол көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ буолалларын ыйда. Биир өттүнэн ыллахха, общественнай хонтуруолу ыытарга нэһилиэнньэ бэлэмэ хайдаҕа эмиэ үөрэтиллиэхтээх. Дьон-сэргэ боппуруостары дьүүллэһэ үөрэнэригэр, сөптөөх этиилэри ырытан ылынарыгар сөптөөх улуустар таһымнарыгар, Александр Ким-Кимэн  1996 сыллахтан ыла үлэлэтэр “Кустук” общественнай-политическай дискуссионнай “төгүрүк остуолларын” курдук, “остуоллары” тэрийэр, сонуннары киэҥник тарҕатар средстволар көмөлөрүнэн дьүүллэһиини киэҥник ыытар наадатын бэлиэтээтэ. Оттон депутат Александр Сусоев көмөлөһөөччүтэ Василий Попов нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскүүр общественнай инспектордарга куттал суох буолуутун өттө сокуон барылыгар көрүллүбэтэҕин  ыйда.

 

Виталий Обедин нэһилиэнньэ общественнай хонтуруол ханнык көрүҥнэрэ ордук наадалаахтарын, сөптөөхтөрүн ыйара эрэйиллэригэр тохтоото. Ити дьүүллэһии түмүгэр киирбит этиилэри экспертнэй бөлөх сыымайдаан, сааһылаан, федеральнай сокуон барылагар парламент этиилэрин быһыытынан киллэриэн сөп. “Общественнай хонтуруол туһунан республика сокуонун барылын оҥорор үлэни уталыппакка, салгыыр наада. Тоҕо диэтэххэ, базовай сокуон ылылла илигинэ бэйэ сокуонун ылына охсор ордук буолуо, федеральнай сокуон хааччаҕар наһаа хаайтарбат туһугар. Оттон сөп түбэһиннэрэр хаһан баҕарар кыаллыан сөп. Прокуратура көрөр ”, -- диэтэ Виталий Обедин. Михаил Заморщиков бэлиэтииринэн, “Общественнай хонтуруол туһунан” СР Президенин сокуону көҕүлээһинэ бэлэмнэнэн, билигин барыл тексэ экспертизаны бара сылдьар, онно ити федеральнай сокуон балаһыанньалара учуоттаммыт.

 

Депутат Алена Атласова: “Общественнай хонтуруол түмүгэр туох дьаһал, түмүк ылыллыахтааҕа биллибэт, ол өттө ситэ оҥоһуллубатах”, -- диэн туран, дьүүллэһиини ыытыыга СР Общественнай палататын анал сайтыгар “РФ-ҕа общественнай хонтуруол төрүттэрин туһунан” федеральнай сокуону общественность, дьон-сэргэ билиитигэр-көрүүтүгэр таһаарар өссө биир кыах баарый ыйда. Салгыы “төгүрүк остуол” кыттыылаахтара барылы республика хаһыаттарыгар “Саха сиригэр”, “Якутияҕа”, “Якутск вечерний” куорат хаһыатыгар, Интернет агентстволар сайтарыгар дьүүллэһиигэ таһаарар туһунан кэпсэттилэр. Ольга Макиенко сокуон барылын бүтүннүүтүн буолбакка, саамай сүрүнүн түөрт чааска арааран, кылгас тезистэринэн нэһилиэнньэ дьүүллэһиитигэр таһаарар сөбүн бэлиэтээтэ.

 

“Төгүрүк остуол” кыттааччылара ахсынньы 10 күнүгэр өссө биирдэ мустарга, федеральнай сокуон барылыгар республика Ил Түмэнин этиилэрин, сүбэлэрин ырытан ылынарга сүбэлэстилэр.