Дэлэҕэ, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа комитетын бэрэссэдээтэлэ, «буруолуу сылдьар» депутат, бэйэтин кэмигэр уонтан тахса сыл сопхуос дириэктэринэн үлэлээбит Дмитрий Саввин: «Бүгүҥҥү тэрээһин тыына уонна саҥа комплекстар урукку сопхуос саҕанааҕыны санаттылар», – диэн тыл ыһыктыа дуо? С.Аржаков аатын сүгэр тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооперативын салайааччыта Федор Протопопов бэлиэтииринэн, Чернышевскай нэһилиэгэр 1988 сылтан ыла саҥа хотон тутулла илик, ол эбэтэр үйэ чиэппэрэ кэм кэнниттэн Чинэкэ чиҥ буоругар хаардыын ханыылыы маҥан тутуу дьэндэс гына түстэ.

 

Этэргэ эрэ дөбөҥ. Бу комплекс тутуута 2011 сыллаахха саҕаламмыта. Оччотооҕу улуус дьаһалтата (баһылык Д.Д.Махаров), «Туймаада» ҮХАПК ГУТ (генеральнай дириэктэр А.Г.Васильев) уонна хаһаайыстыба үс өрүттээх дуогабары түһэрсибиттэрэ. Инньэ гынан, «Туймаада» компания 13 комплексыттан иккитэ Бүлүү сиригэр түөрэҕин түһэрбитэ. Тутуу хойутаабыт-тардыллыбыт төрүөтэ: уотун уонна гаһын ситимнэрин тардыыга харгыстар баалларыттан. Өскүөрүтүн хара ааныттан инфраструктура өттүн хаһаайыстыбаҕа ыйаабакка, маҥнайгы тоһоҕоттон сүөһү хотоҥҥо киирэн туруор диэри бары түһүмэхтэри компанияҕа сүктэрбит буоллар, бытаарыы тахсыа суохтаах эбитин специалистар ыйаллар.

Федор Иннокентьевич үөрүүлээх түгэҥҥэ бу тутууга хотон акылаатын буорун кутууттан саҕалаан элбэх киһи кыттыбытын иһитиннэрдэ. «Аржаковтар» 2004 с. сайылыктарын сөргүтэн баран, хотон тутуутун өссө 2005 с. саҕалаабыттар. Ол гынан баран, куһаҕан үчүгэйдээҕин курдук, онтулара табыллыбакка, иккиһин төхтүрүйэн 2011 с. туруммуттар. Хаһаайыстыба салайааччыта бөһүөлэк уһугар турар сиргэ сопхуос саҕана 1 тыһ. кэриҥэ ынах сүөһү тура сылдьыбытын, ынахтан 2,5 тыһ. киилэ үүтү ыылларын иһитиннэрэн туран, маннык тупсаҕай, механизациялаах комплекска урукку кэмҥэ икки Үлэ Геройдаах нэһилиэк дьоно эппиэттэһэрдии үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэргэ бэлэмнэрин, үлэһиттэригэр эрэнэрин биллэрдэ.

 

Оттон нэһилиэк кырдьаҕастара Чинэкэҕэ иккис саҥа хотон тутулларын эрэнэ күүтэллэрин эттилэр. Эдэр бааһынай Александр Корякин үһүс кыһынын кыаммат, сааһырбыт дьон сүөһүтүн ылан көрөр, сайын сайылыкка таһааран ыыр. Дьиҥнээх кооперация муоһатын соһон иһэр бааһынайга «төрөөбүт» баана – Россельхозбаан аккаастаабыт буоллаҕына, Алмаасэргиэнбаан көмөлөһөн эрэрэ хайҕаллаах. Онон Чернышевскай нэһилиэгэ этэҥҥэ буоллаҕына, эһиилгэ диэри икки саҥа хотоннонуо.

 

Бу нэһилиэк Тыа сирин сылыгар кэккэ дьоһуннаах тутуулары туһаҕа киллэрдэ. Нэһилиэк баһылыга Артур Протопопов быйыл сайын кураантан ытыс соттуох дьон шлюз-регулятор туттаран, отторун улахан аҥарын бу тутуу көмөтүнэн булуммуттарын, ТХПК саҥа хонтуора туттубутун, ону тэҥэ нэһилиэк эдэр ыаллара өр сылларга күүппүт оҕо саадын саҥа таас дьиэтэ быйылгы сыл иһинэн киирээри турарын иһитиннэрбитин олохтоохтор уонна ыалдьыттар ытыс таһынан, биһирээбиттэрин биллэрдилэр. Ил Түмэн депутаттара Дмитрий Саввин уонна Ил Түмэн хонтуруоллуур комитетын бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров республика үрдүнэн 411 нэһилиэк баарын, итинтэн бэрт ахсааннааҕар эрэ маннык саҥа комплекстар тутуллан киирбиттэрин, үтүө дьыала барыта киһи бэйэтин илиитигэр баарын санаттылар.

 

Бастакы Тоҕус нэһилиэгэр «Тыымпы» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооперативын комплекса үүт-үкчү «Ардьакыап» киэнин курдук бырайыактаах. Эмиэ үһүс сылыгар үлэҕэ киирдэ. «Комплекс сметанан сыаната 35 мөл. солк. этэ, ону 23 мөл. солк. суумалаах кредит ылан туттубут. Өссө уу емкоһын туруора иликпит, үүт ситимин үлэлэтэргэ элбэх муус уутун туһаныаххын наада», – диир хаһаайыстыба салайааччыта Вячеслав Семенов.

 

Бырайыак быһыытынан, бу комплекстар 90 миэтэрэ усталаахтар, 12 миэтэрэ туоралаахтар, стеклопакет түннүктээхтэр, түгэҕэр тоҥо ирбэтин диэн бэрэбинэ маһы икки хос гына уурбуттар, ол үрдүнэн геоспан, пенополистирол тэлгэппиттэр, бетонунан бүрүйбүттэр, эркинэ икки өттүнэн тимир ылтаһынынан бүрүллүбүт, икки ардыгар базалит хаттыгастаах. Билиҥҥитэ быр курдук сылаас, өссө итии диэххэ сөп. Төһө даҕаны төлөһөр сахха ыараханын иһин, газ оттук буоллаҕа. Үлэһиттэр сынньанар, суунар, туалеттыыр хостордоох. Хас биирдии ынах сыапка бааллан турар, бачоктан уулуур, хойуутун транспортер ыраастаан таһаарар. Мантан саас ньирэй төрөөтөҕүнэ, кыараҕас буолсу. Хаһаайыстыбалар салайааччылара уйа тутар туһунан толкуйга түһэн сылдьаллар. Дьиҥинэн, «Туймаада» компания тутууга тутаах специалиһа Александр Васильев этэринэн, иккис түһүмэҕинэн ньирэйдэргэ анаан иккис хотон баар буолуохтаах эбит.

 

Үп-харчы татымынан, хаһаайыстыба иэскэ киирэн олорон, иккис саҥа хотону туттара уустуктардаах. Кэтэххэр тыына турар, ол эбэтэр уочаратын кэтэһээччи эмиэ элбэх. Бүлүү улууһугар барыта 9 производственнай кооператив баарыттан 5 кооператива күн сарсын даҕаны саҥа хотону тутарга туруорсар. Сөп ээ, көҕөн көттөҕүнэ чөккөй көҕүйэр. Ити курдук бүлүүлэр Тыа сирин сылыгар хайа даҕаны улуустан уһулуччу чорбойдулар. Быйыл сааһыары кыһын Дьөккөҥҥө И.И.Ионов бааһынай хаһаайыстыбата «Сахабазальт» технологиятынан 100 төбө сүөһү киирэр хотонун тутан киллэрбитэ. Кыргыдайга бааһынай А.В.Кырбасова 100, «Кэскил» ТХПК 50, эмиэ биир итиччэни Лөкөчөөҥҥө бааһынай Ф.С.Ксенофонтов тутта сылдьаллар. Онон Бүлүү уһук нэһилиэктэригэр тиийэ тутуу тигинэччи бара турар.