Олунньу 13 күнэ -- сахалартан бастакы лингвист, саха суругун-бичигин төрүттээччи, саха тылын сайдыытыгар сүдү кылааты киллэрбит  Семен Андреевич Новгородов  аатын үйэтитэн биллэриллибит  тылга сүгүрүйэр бэлиэ күн. Дьоро киэһэ оскуола кырачаан үөрэнээччилэрэ дьиэлэрин, ийэлэрин, төрөөбүт тылларын туһунан төрөөбүт төрүт тылларынан кэпсиир уруоктарыттан видеороликтан итиэннэ төрөөбүт тылы харыстааһыҥҥа судаарыстыбаннай политиканан олоххо киирэ турар дьаһаллар тустарынан видеофильмтан саҕаланна.

 

Өрөспүүбүлүкэ Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков үөрүүлээх дьоро киэһэни Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн эҕэрдэ тылынан аста. Ил Түмэн спикерэ: “Элбэх ахсааннаах улахан омуктар эргимтэлэригэр олорор соччо элбэҕэ суох ахсааннаах омуктар бэйэлэрин тылларын харыстыыллара, чөл илдьэ хаалаллара балайда уустуктардааҕа, ыарахаттардааҕа биллэн турар суол”, -- диэн тыл этиитин саҕалаата. Өрөспүүбүлүкэ парламена Саха сирин норуоттарын тылларын сайдыытын итиэннэ тыл политикатын олоххо киллэриини сокуонунан мэктиэлиири хааччыйар үлэни ыытар. Улахан суолта саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан статуһун үрдэтиигэ, эбээн, эбэҥки, долган, юкагир, чукча тыллара бу норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр официальнай тыл быһыытынан киэҥник туттуллар буоларын ситиһэргэ ууруллар.

 

Дьоро киэһэҕэ мустубуттар истиилэригэр биир саамай сүрүн суолталаах соругунан тыл таба тутуллуутун быраабылатын, орфографиятын оҥоруу, тылдьыттары оҥоруу боппуруоһа буолара бэлиэтэннэ. Ол үлэ 1917 сыллаахтан өссө Семен Новгородов “Сахалыы сурук-бичик” букварын оҥорон дьоҥҥо тарҕатыаҕыттан, салгыы 1934 сыллаахха Платон Ойуунускай ити суолтатын өйдөөн, таба суруйуу тылдьытын оҥорууга холонон көрүөҕүттэн ылата  күн бүгүнүгэр диэри тохтообокко бара турар.

 

Итилэри бэлиэтээн туран, Ил Түмэн спикерэ бүгүҥҥү күҥҥэ бу эйгэҕэ кэккэ ыарахаттар баалларын бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ Хотугу төрүт олохтоох норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары туттуу туругун ырытан көрдөххө, эбэҥки уонна эбээн тылын төрөөбүт тыл быһыытынан туттааччы ахсаана аҕыйаабыта, оттон юкагир тыла сүтэн эрэрэ көстөр. Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар симэлийбэккэ чөл  хаалалларыгар уонна салгыы сайдар кыахтаналларыгар судаарыстыба өттүттэн улахан болҕомто ууруллан, быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ Арктика сыла биллэриллибитэ.

 

“Өрөспүүбүлүкэҕэ кэнники кэмнэргэ тыа сиригэр оскуолаларга, оҕо саадтарыгар төрөөбүт тылга болҕомто лаппа үрдээтэ.  Ол үрдээһинэ олоҥхо тыла-өһө тарҕаныытыттан, олоҥхону сыныйан үөрэтиибититтэн саҕаланна дии саныыбын. Эбээннии, эбэҥкилии тылынан уус-уран айымньылар эмиэ олоҥхо тылын-өһүн, сайдыытын батыһан, саҥалыы тыыннанан сайдан эрэллэр. Бу хайысхаҕа  инникитин биһиги ордук улахан болҕомтону ууруох кэриҥнээхпит”, -- диэн Александр Жирков дьоро киэһэ кыттыылаахтарыгар туһаайан эттэ. Саха сиригэр «Үөрэх туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хоту сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын тылларын анал туругун туһунан»,  «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын тылларынан тахсар киэҥник иһитиннэрии средстволарын судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн туһунан», онтон да атын сүрүн сокуоннар ылыныллан олохтоох омуктар төрөөбүт тылларынан сайдар кыахтарын көмүскүүллэрэ бэлиэтэннэ.

 

Итини этэн туран Александр Жирков төһө кыалларынан оҕо бэйэтин төрөөбүт тылынан иҥнибэккэ-толлубакка, аһаҕастык кэпсэтэр-ипсэтэр буоларын ситиһии -- тылы харыстааһыҥҥа үлэ ханнык да сокуонунан, тугунан да кэмнэммэт биир саамай улахан суолталаах хайысха буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Саха сиригэр олорор бары омуктары Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүнэн  Ил Түмэн уонна тус бэйэтин аатыттан итиитик-истиҥник эҕэрдэлээн туран, Александр Жирков ХИФУ саха тылыгар салаатын доценыгар Герасим Левиҥҥэ Ил Түмэн кыһыл көмүс чаһылаах Бочуоттаах грамотатын туттарда.         

  

Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар институт директора Анатолий Алексеев  академик Петр  Слепцов “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” 9 томун таһаарыыга улахан кылаатын бэлиэтээн туран, бу тылдьыт  3 мөлүйүөн тылы түмэр академическай картотека базатыгар оҥоһулларын, ону институт учуонайдара 50 сыл устататыгар хомуйан түмүүлэрэ элбэх үйэлэргэ мунньуллубут саха норуотун тылын-өһүн барҕа баайа буоларын туһунан эттэ уонна мустубут дьону бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ.

 

Өрөспүүбүлүкэ Хотугу аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар бырааптарыгар боломуочуйалаах Константин Роббек Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнэ Саха сиригэр үтүө үгэс быһыытынан олохсуйбутун, өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох бары норуоттар төрөөбүт тылларыгар ытыктабыл бэлиэтинэн буоларын этэн туран, эҕэрдэ тылыгар саха, эбээн, эбэҥки, чукча, юкагир, долган уо.д.а. норуоттарыгар тылы харыстааһыҥҥа, чөл хаалларыыга уҕараабат үлэни ыыталларыгар ситиһиилэри баҕарда. 

 

Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Тыл политикатыгар сүбэ бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева Президент уонна Бырабыыталыстыба ааттарыттан тыл этэригэр Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ Саха сирин элбэх омуктаах уонна атын-атын тыллаах дьонун-сэргэтин бииргэ түмэр, или-эйэни түстүүр дириҥ суолталааҕын бэлиэтээн туран, төрөөбүт тылы, суругу-бичиги харыстааһыҥҥа, чөл хаалларыыга өр сыллаах, бэриниилээх үлэлэрин иһин тыл уонна сурук-бичик эйгэтин үлэһиттэригэр судаарыстыбаннай наҕараадалары уонна анал бэлиэлэри туттарда.

 

Ол курдук Президент Ыйааҕынан Национальнай оскуолалар научнай-чинчийэр институттарын директорыгар Светлана Семеноваҕа республика үөрэхтээһинин үтүөлээх аата иҥэрилиннэ, тылы харыстааһыҥҥа, чөл хаалларыыга өр сыллаах, бэриниилээх үлэтин иһин “Ийэ тыл” общественнай  тэрилтэ бырабылыанньатын чилиэнигэр, педагогическай наука кандидатыгар Тамара Петроваҕа Семен Новгородов аатынан Президент бириэмийэтэ,  ХИФУ хотугу философияҕа кафедратын старшай преподавателигэр Екатерина Кривошапкинаҕа Василий Лебедев аатынан Президент бириэмийэтэ, Олоҥхо театрын артыыһыгар, өрөспүүбүлүкэ эбэҥкилэрин ассоциациятын чилиэнигэр, олоҥхону толорооччу Валентин Исаковка эбэҥки тылын уонна духуобунай культуратын сайыннарыыга, чөл хаалларыыга кылаатын иһин Глафира Василевич аатынан Президент бириэмийэтэ, суруйааччы Татьяна Находкинаҕа “Бичик” кинигэ кыһатын “Саамай ааҕыллар кинигэлээх ааптар”  диэн Бэлиэ суруга, ийэ тылы уус-уран литература айымньыларынан барҕардыыга, пропагандалааһыҥҥа, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин көмүскээһиҥҥэ өр сыллаах тахсыылаах үлэтин иһин бар дьон билиниитин туоһутунан “Бичик” кинигэ кыһатын “Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик туруу үлэһитэ” диэн Бэлиэ суруга Андрей Кривошапкиҥҥа туттарылынна.  

 

Үөрүүлээх дьоро киэһэ бырааһынньыктааҕы баай композициялаах дьүһүйүүлэринэн, кэнсиэринэн итиэннэ оһуохайынан түмүктэннэ.