Резервэ фондатын тэрийии
Күн иккис аҥаарыгар депутаттар бастакынан, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин бюджетын тутулун уонна бюджет процеһын туһунан” сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан” сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Сокуон барылын үп министрэ Валерий Жондоров билиһиннэрдэ. Кини этэринэн, сокуон Российскай Федерация бюджетын кодексатын 81.1 ыстатыйатыгар олоҕуран оҥоһуллубут.
Тустаах сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэҕэ Резервэ фондатын уонна кини үбүн-харчытын ханнык хайысхаларга, хайдах быһыылаахтык туттар туһунан ыйыллар. Фонда үбэ социальнай суолталаах булгуччулаах ороскуоттары болдьоммут кэмигэр толорууга, государственнай бюджет дохуота тиийбэт түбэлтэтигэр туттуллуоҕа. Маны таһынан государственнай бюджеты толоруу процеһыгар быстах кэмнээх хаасса быстыыта таһаарылыннаҕына, ону сабыыга Резервэ фондатын үбэ туһаныллыаҕа.
Саха сиригэр Резервэ фондатын үбүн-харчытын дьаһайар боломуочуйалаах уорганынан өрөспүүбүлүкэ Үбүн министерствота буолуоҕа. Сокуону таһаарар уоргаҥҥа отчуоттанан, бу үп-харчы туһаныллыыта хонтуруолланыаҕа.
Маннык фонда тэриллэрин утараннар депутаттар Владимир Федоров уонна Ольга Федорова эттилэр.
Тустаах сокуон барылын 1 ыстатыйатын 2 пуунугар өрөспүүбүлүкэ Суолун фондатын быһаарыыта саҥалыы эрэдээксийэлэннэ. Российскай Федерация бюджетын кодексатын 179.4 ыстатыйатын саҥалыы эрэдээксийэтигэр олоҕ°уран, Суол фондатын үбэ элбэх квартиралаах дьиэлэр тиэргэннэрин капитальнай өрөмүөнүгэр эбэтэр суолун оҥоһуутугар ыытыллыан сөп буолла.
Дьокуускай куораппытын да ылан көрүөҕүҥ. Элбэх квартиралаах олорор дьиэлэрбит иннилэринээҕи суоллар дьөлө-оҥо хаһыллан бүттүлэр. Намыһах массыыналар нэһиилэ сылдьаллар. Онон тустаах сокуоҥҥа бэртээхэй уларыйыы киирэн эрэр диэн бэлиэтиэм этэ.
Сокуон барылын 1 ыстатыйатын 3 пуунугар үөһэ ыйыллыбыт фондалар сыллааҕы үлэлэрин парламеҥҥа отчуоттуулларын туһунан этиллибит.
Бюджекка уларыйыылар
Бу күн депутаттар биир саамай суолталаах “Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2012 сыллаах государственнай бюджетын туһунан” сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан” сокуон барылын дьүүллэстилэр. Бу боппуруоска сүрүн дакылааты үп министрэ Валерий Жондоров оҥордо.
Сылы этэҥҥэ туоратар сүрүн сокуоммутугар уларытыылар тоҕо киирдилэр? Нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын уонна олорор усулуобуйаны тупсарар сыалтан быйылгы сыллаах бюджеппытыгар уларытыылар киирэллэрэ наада буолбут. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбит Президенин Егор Борисов Ыйааҕынан үүммүт сылтан оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору иитэр тэрилтэлэр үлэһиттэрин хамнастара 10% үрдээбитэ. Бары муниципальнай тэриллиилэргэ нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыыга үлэлэр ыытыллыахтара. Маны таһынан быйыл сайын “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар уонна “Россия — спортивнай держава” форум буолаллар. Бу улахан күрэхтэһии таһымнаахтык барарыгар уонна араас сиртэн кэлэр ыалдьыттары дьоһуннук көрсөрбүт наадатыгар эмиэ эбии үп-харчы наада. Ол курдук, спортивнай тутуулары салгыы тутууга уонна суол өрөмүөнүн үлэтигэр государственнай бюджекка уларытыылар киириэхтэрэ.
Биллэрин курдук, быйылгы сыллаах бюджеппыт аан бастаан государственнай программаларга олоҕуран ылыллыбыта. Нолуок уонна нолуога суох үп киириитэ эмиэ уларыйар. Государственнай программалар үбүлэниилэрэ федеральнай бюджеттан үп киириититтэн 8,2 млрд. солк. (7,5%) үрдээбит. Доруобуйа харыстабылын сайдыытын программатын үбүлэниитэ 1 млрд. 700 мөл. солк. улааппыт. Үөрэҕирии государственнай программатын үбүлэниитэ 1 млрд. 300 мөл. солк. эмиэ үрдээбит. Гражданнары социальнай өттүнэн өйөөһүҥҥэ 504 мөл. солк. эбии үп көрүллүбүт. Олорор дьиэни тутууну үбүлээһин эмиэ уларыйбыт. Ыччат политикатын, спорду уонна туризмы сайыннарыы программатын үбүлэниитэ 560 мөл. солк. улааппыт. Спортивнай тутуулар үбүлэниилэрэ 528 мөл. солк. үрдээн тахсыбыт. Транспорт комплексын сайдыытын программатын үбүлээһин эмиэ уларыйбыт, 1 млрд. 700 мөл. солкуобайынан.
Бюджет ороскуоттаах чааһа 9,7 млрд солк. улааппыт уонна 124 млрд солк. тахсыбыт.
Депутаттар үп министригэр үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Депутат Ольга Федорова: “Резервэ фондатын туһунан этиллэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтин бюджетын тутулун уонна бюджет процеһын туһунан” сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан” сокуон барыла өссө ылылла илик. Ол туһунан быйылгы сыллаах бюджет корректировкатыгар киирэрэ сөптөөх дуо?” - диэн ыйытта.
Правительство бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Стручков: “Сууматын бюджекка көрдүбүт эрэ, оттон суума тустаах сокуон ылылыннаҕына эрэ ороскуоттаныаҕа”, - диэн хоруйдаата. Бастайааннай сэкирэтээр Оксана Винокурова: “Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сайдыыларыгар туһуламмыт программа үбүлэниитэ бюджеты көннөрүүгэ учуоттанна дуо?” - диэн ыйытта. Тустаах программа үбүлэниитэ учуоттаммытын туһунан быһаардылар. Депутаттар Эрнст Березкин уонна Георгий Артемьев тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын интэриэһиргээтилэр. Ол курдук, государственнай программа “Үүнээйи” салаатыгар көрүллүбүт үптэн Нерюнгритааҕы көтөр фабрикатыгар биэрэри сөбүлээбэттэрин биллэрдилэр. Онуоха Алексей Стручков: “Бюджет таһынааҕы үптэн итини оһоруохпут”, - диэн хардарда. Депутат Владимир Федоров тутууга туһуламмыт ыйытыыны биэрдэ. Норуот итэҕэллээҕэ Юрий Дойников геология сайдыытынан сибээстээн Эдьигээҥҥэ олорор дьиэ тутуутун боппуруоһун интэриэһиргээтэ.
Сокуон барылын дьүүллэһиигэ оҕо садын үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтии туһунан боппуруос өссө төгүл таарылынна. Эрнст Березкин иитээччилэр хамнастара учууталлартан икки төгүл намыһаҕынан, кинилэр хамнастарын 30% үрдэтиэххэ диэн этиитэ балаҕан ыйыгар бюджеттан үбүлэнээччилэр барыларын хамнастара 6% улаатарынан сибээстээн өйөммөтө. Бу боппуруоһу Владимир Федоров эмиэ таарыйда. Маны таһынан кини “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньууларга төһө үп ороскуоттаммытын парламеҥҥа отчуоттаатыннар диэн этиитэ Ил Түмэн тустаах кэмитиэтин былааныгар баар буолан эмиэ өйөммөтө. Вице-спикер Андрей Кривошапкин Кэбээйи улууһугар хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар түөлбэлээн олорор Сэбээн-Күөл бөһүөлэгэр электростанцияны тутуу боппуруоһун интэриэһиргээтэ.
Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров: “Тустаах сокуон барылын кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар көрбүппүт. Манна өрөспүүбүлүкэ Правительствотын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Стручков кыттыыны ылбыта. Парламент бары сис кэмитиэттэрэ докумуоҥҥа үчүгэй түмүктэри биэрбиттэрэ. Хонтуруоллуур кэмитиэт биэрбит түмүгэ эмиэ куһаҕана суоҕа. Онон тустаах сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылынарга бэлэмнээбиппит”, - диэн эттэ.
Бюджекка уларыйыылар боппуруостарын депутаттар киэҥник дьүүллэстилэр.
Социальнай-экономическай сайдыыга туһуламмыт
Пленарнай мунньахха, үөһэ этэн аһарбытым курдук, биир суолталаах боппуруоһунан “Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2025 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыытын программатын туһунан уонна 2030 сылга диэри сүрүн хайысхалар» сокуон барылын дьүүллэстилэр. Государственнай программа аан бастаан сокуон барылын быһыытынан дьүүллэһиллибитин бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Урукку өттүгэр “2020 сылга диэри оҥорон таһаарар күүстэри, транспоры уонна энергетиканы аттарыы схемата” диэн өрөспүүбүлүкэ стратегическай сайдыытын программатын ылынан турабыт. Оччолорго бу былаан өрөспүүбүлүкэ биэс сыллаах үлэтин чыпчаала буолар диэн сыана быһыллыбыта.
Оттон Ил Түмэн отут үһүс уочараттаах пленарнай мунньаҕар көрүллүбүт программа ити кэнниттэн иккис чыпчаал докумуон буолар диэн хайа баҕарар этиэххэ сөптөөх. Кырдьык, депутаттар да бэлиэтээбиттэринэн, өрөспүүбүлүкэ ситэриилээх былааһа бөдөҥ үлэни оҥорбут.
Бу боппуруоска дакылааты правительство бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Стручков оҥордо. Кини өрөспүүбүлүкэбитигэр промышленность сайдыытыттан, бөдөҥ инвестиционнай бырайыактар олоххо киириилэриттэн нэһилиэнньэ олоҕун уйгута улаатыа диэн бэлиэтээтэ. Ол курдук, билгэлээн көрүүнэн 2030 сылга нэһилиэнньэ дохуота 2010 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 4 төгүл үрдүөхтээх. Үлэтэ суох дьоммут ахсаана 3,5% аччыахтаах. Бу кэмҥэ саахалланар туруктаах оскуолалартан босхолономмут, оҕолорбут саҥа дьиэлэргэ үөрэниэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ инникитин нолуок төлөөччүлэри уонна инвестицияны тардыы үлэтэ тэтимнээхтик барыаҕа. Тустаах программа бюджет уонна бюджеты таһынан источниктартан үбүлэниэҕэ. Программа олоххо киириититтэн регионнааҕы баалабай бородуукта сылга ортотунан 6,6% улаатыаҕа диэн дакылаатчыт бэлиэтээтэ. 2007 сыллаах туругунан, оччолорго оҥорон таһаарар күүстэр тиһиктэринэн регионнааҕы баалабай бородуукта сылга 1,8% эрэ улаатар кыахтааҕа. Тэҥнээн көрүҥ. 2011-2020 сс. регионнааҕы баалабай бородуукта икки төгүл үрдүөҕэ. Оттон 2011-2030 сс. үс төгүл улаатыаҕа. 2030 сылга орто саас 73-кэ тиийиэҕэ диэн бэлиэтэннэ.
Бу сокуон барылын дьүүллэһиигэ норуот депутаттара эмиэ актыыбынайдык кытыннылар. Кинилэр бюджеты үөскэтэр структураны, тыа хаһаайыстыбатын, энергетика, саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы, эдэр ыаллары олорор дьиэнэн хааччыйыы боппуруостарын интэриэһиргээтилэр. Депутат Ольга Федорова тустаах докумуоҥҥа экспердэри тардан, парламент истиитин оҥоруохха диэн эттэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков итинэн парламент тустаах кэмитиэтэ дьарыктаныахтааҕын туһунан эттэ. Сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна.
Людмила Ноговицына, "Ил Тµмэн" ха´ыат