Бу тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн дьокутааттара Виктор Губарев (кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ), Дмитрий Горохов, Елена Голомарева, Георгий Артемьев, кэккэ министиэристибэлэр, департаменнар бэрэстэбиитэллэрэ, улуус дьаһалтатын баһылыга, улуустааҕы уонна нэһилиэктээҕи сэбиэттэр дьокутааттара, нэһилиэк актыыба кытыннылар.

 

Мунньах бэбиэскэтин хайысхатынан СӨ арктическай улуустарын уонна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэрин 2020 сылга диэри тирэхтээх сайдыыларыгар бэлиэтэммит тускул олоххо киириитин туругун туһунан боппуруос дьүүллэһилиннэ. Өссө «Хотугу дьиэ табатын иитиитин туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылыгар санаа атастаһыыта буолла.

 

Оттон маннык мунньах тоҕо ала-чуо Тополинайга ыытылынна диир буоллахха, манна эбээн омуга чахчы түөлбэлээн, дириҥник силиһин ыытынан олорор дойдута буолар. «Томпо национальнай (эбээн) нэһилиэгэ» МТ диэн 2006 сылтан официальнайдык ааттаммыт. Нэһилиэккэ 908 киһи олороруттан эбээнэ – 738, ол эбэтэр нэһилиэнньэтин 82,1%-на. Тополинайга сахалыы саҥараҥҥын өйдөспөт түбэлтэҕэр үгүстүк түбэһиэххин сөп эбит. Эбээн тылын манна оскуолаҕа 1-тан 11 кылааска диэри үөрэтэллэр. Оскуола завуһа этэринэн, төрөөбүт тыл чааһа эбиллэн биэрэн иһэр эбит. Саха тылын баҕалаахтар эрэ үөрэтэллэр үһү, сэрэйдэххэ, бука, оннук баҕалаах бэрт сэдэх буолуохтаах. Аҕыйах ахсааннааҕын тэҥэ, ийэ тыла сүтэр кутталга киирбит омук бу маннык кэскиллээхтик дьаһаныыта – киниэхэ ханнык да кэнсиэпсийэтээҕэр эбэтэр бырагырааматааҕар быдан көдьүүстээх түмүктээҕэ көстөн турар суол. Төрөөбүт тылын сүтэрбит омукка хайдахтаах да бэйэлээх социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы абырал буолар кыаҕа суох.

 

Тополинай – биһиги олимпийскай эрэлбит тустуук Виктор Лебедев төрүт дойдута. Аҕата таба ыстаадатыгар үлэлиир, ийэлэрэ атын оҕолорунаан Хаандыгаҕа ылбыт кыбартыыраларыгар олорор. Бэйэлэрин 3 оҕолоругар эбии аймахтарын 2 оҕотун ииппит амарах сүрэхтээх ыал буолар. Виктор түгэн булан, мэлдьитин дойдутугар охсулла турар киһи. Хайа да киһиэхэ төрөөбүт буоруттан, чугас дьонуттан-сэргэтиттэн ордон санааны уһатар, эрчими биэрэр, киэҥ көҕүстүүр, ама, атын туох баар буолуой. Аан дойду ааттаахтарын умсарыта көтөр, тиэритэ уурталыыр уһулуччулаах бөҕөспүтүн Дьааҥы арҕас хайатын чэлгиэнэ сылайбат сындааһыннаатаҕа, эриэккэс булда-аһа, кылыгырыы сүүрүгүрэр ыраас уута киил быччыҥнаатаҕа. Үгүһү-элбэҕи эппэккэ, уолбутун ыраахтан чарапчыланан көрө сылдьыаҕыҥ.

 

Уруккута Тополинай Хотугу сиргэ тутуллубут дойду биир көрдөрүүлээх бөһүөлэгэ этэ. Толору хааччыллыылаах олорор дьиэлэрдээх, үөрэнэргэ, эмтэнэргэ, сынньанарга аналлаах силиктэрэ сиппит тэрилтэлэрдээх, сиринэн уонна салгынынан сылдьарга табыгастаах тырааныспар схемалаах куораттыы тииптээх бөһүөлэк дэнэрэ. Оччотооҕу «Томпо» миллионер-сопхуос таба иитиитигэр аата-суола бүтүн Сойууска сураҕырара, чугаһынан-ырааҕынан тэҥнээҕэ суоҕа. Удьуор табаһыт аймахтар Погодаевтар, Голиковтар, Неустроевтар, Лебедевтар, Стручковтар, о.д.а. таба иитиитин көрдөрүүлэрин сылтан сыл ахсын наар үөһэ таһааран испит чулуу үлэһиттэр этилэр.

 

Тополинай 1973 сыллаахха билиҥҥи турар миэстэтигэр көһөрүллэн саҥалыы тутуллубут бөһүөлэк буолар. Ол кэмтэн ыла 40-ча сыл ааста, оччотооҕу мас тутуу эргэрэн, бөһүөлэк кырдьа быһыытыйбыт көстүүлэммит.

 

«320 миэстэлээх оскуола дьиэтэ 1976 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ, — диир «Томпо национальнай (эбээн) нэһилиэгэ» МТ баһылыга Надежда Кладкина. – Күн бүгүн 145 үөрэнээччилээхпит, 45 миэстэлээх оҕо саадтаахпыт, онно 55 кырачаан киһи сылдьар. Өссө биир итиччэ ахсааннаах оҕо кыайан хааччыллар кыаҕа суоҕуттан, дьиэтигэр олорорго күһэллэр. Оскуолабыт дьиэтэ улаханнык эргэрдэ, 2008 сылга хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбыта эрээри, муостатын баалкылара сытыйаннар, истиэнэлэрэ хамсаан букатын мөлтөх туруктаах үлэлии турар. Таас оскуола тутуутун туруорсубуппут ыраатта эрээри, билиҥҥитэ туох да түмүк суох. Бырабыыталыстыба быйылгы отчуотугар кэлэ сылдьыбыт дьон «аны биэс сылынан бырайыагын боппуруоһа көрүллүөн сөп» диэн «уоскуттулар». Оҕо саадын дьиэтэ эмиэ мөлтөх туруктаах. Балыыһабытыгар аныгы медицинскэй оборудование диэн мэлигир, кырдьыга, ол баара эбитэ да буоллар, аны ону үлэлэтэр дьоммут суох. Анал идэлээх каадыр тиийбэт. Суһал медицинскэй көмө наада буолар түбэлтэтигэр, ыарыһах 300 км тэйиччи олорор улуус киинигэр айанныырга күһэллэр. Дьааҥы сис хайатын уҥуордуур өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах массыына суолун үрэхтэри туоруур мас муосталара, ууну аһарар мас турбалара эргэрэннэр, сорохторо сиҥнэннэр айанныырга кутталы үөскэтэллэр. Бөһүөлэк инженернэй ситимэ саахалланар туруктаах, иһэр ыраас уу боппуруоһа ураты сытыытык турар.

 

Уруккута табатынан аар-саарга аатырбыт Тополинайга инникитин табаһыт идэтэ диэн өйдөбүл сүтэр кутталланна. Үлэлиир усулуобуйа мөлтөҕүттэн, быычыкаа хамнас дуома төлөнөрүттэн, ордук ыччат дьон табаҕа тахсыбат буолла. Оттон билигин үлэлии сылдьар дьон сааһырда эбэтэр өссө кырыйда».

 

Урут «Томпо» сопхуос судаарыстыба күүстээх өйөбүлүгэр тирэҕирэн, таба иитиитин производствотын муҥутуурдук сайыннаран, бордууксуйаны оҥорон таһаарыыны наар улаатыннаран, ол дохуотун уонна барыһын суотугар чахчы үчүгэйдик олорбут хаһаайыстыба этэ. Билигин улууска табаны иитиинэн «Томпо» ТХПК (фактория) уонна П.Погодаев аатынан төрүт уус дьиэ кэргэн общината дьарыктаналлар. Таба иитиитигэр 140 киһи үлэлиир. «Томпо» ТХПК (фактория) өрөспүүбүлүкэҕэ биир элбэх табалаах уонна бигэ туруктаах үлэлээх-хамнастаах кэпэрэтиибинэн биллэр. Ыһыллыы-тоҕуллуу аҕырамнаабытын кэннэ, улуус 19,5 тыһ табаламмыта. Ол бэйэтэ ааспыт сыл түмүгүнэн 15000 табалаах хаалбыт.

 

— 2011 сыл түмүгүнэн, — диир фактория дириэктэрэ Нестер Ефимов, — улахан табаны тыыннаахтыы харайыы 82,23%-ҥа, тугут дьыалабыай тахсыыта 28,7%-ҥа тэҥнэстэ. Төрүөххэ мөлтөх көрдөрүүбүтүн айылҕа, күн-дьыл уустук усулуобуйаларынан, табабыт мэччирэҥэ кыарааһынынан, бөрө элбээбитинэн быһаарыахпытын сөп. Үлэһит тиийбэт, 120 киһи эбии наада, табаһыттарбыт улахан ноҕоруускалаах үлэлии сылдьаллар. Хамнас кырата бэрт, табаһыкка төлөнөр мэктиэлэммит билиҥҥи 7590 солкуобайтан нолуоктара тутулуннаҕына, бу киһиҥ 5000 солк. кыайбаты ылар. Бу хамнас буолбатах, бу – субсидия. Оттон хаһаайыстыба бэйэтин күүһүнэн табаһытыгар эбии төлүүр кыаҕа суох. Дьиэ табатын өлөрүүгэ судаарыстыбаннай мораторий олохтоммута ыраатта. Урукку «Томпо» сопхуос судаарыстыбаҕа ыраас этинэн сылга 360 туоннаны туттарар этэ, билигин биһиги муҥутаатаҕына 22 туоннаны ханна түбэһиэх батарабыт. Эппит 1 киилэтэ 150 солк. турар, онтубут Дьокуускайга тиийэн ырыынакка 300 солк. сыаналанар. «Хотугу дьиэ табатын иитиитин туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонугар көс олохторун майгытын иһин табаһыттарга толуур харчы төлөнүөхтээҕин туһунан этиллэр. Сокуон бу ыстатыйата олоххо толору үлэлиэн наада. Күн бүгүн таба мэччирэҥэ булт сирин курдук докумуоннана сылдьар. Табаны бас билээччигэ мэччирэҥ сирин сокуонунан сыһыарыы боппуруоһа быһаарыллыахтаах.

 

Төрүөҕү ылыы 28,7%-ҥа тэҥнэһиитэ диэн, киһи өтөрүнэн-наарынан истибэтэх намыһах көрдөрүүтэ. Сымната эттэххэ, илиини соттон хаалыы диэн бу буоллаҕа. Наар бигэ туруктаахтык үлэлээн кэлэн испит хаһаайыстыба, соҕотох биир дьыл иһигэр итинник таҥнары курулаан хаалыытын аҥаардас айылҕа кубулҕаттарынан эрэ быһаарыахха сөп эбитэ буолуо дуо? Айылҕа харамайын быһыытынан, таба араас төрүөтүнэн маахта охтон хаалара хаһан баҕарар баар буолар. Оннугун да иһин, таба төрүөҕүн дьыалата муҥутуур мөлтөөһүнэ булгуччу үлэ дьиссипилиинэтин уонна эппиэтинэһи кытта сибээстээх буолааччы. Били, мэлдьи тыл ыстала оҥостор «киһи факторын» биричиинэтэ күөрэйэн тахсыан сөп.

 

Табаһыкка тиксэр улахан ноҕорууска, онуоха кыайан эппиэттээбэт матырыйаалынай төлөбүр, салалта сыыһата-халтыта, о.д.а. төрүөттэр эпсистэхтэринэ, хаһан эрэ, ханан эрэ быһа ыстаныы, бука, тахсыахтааҕа эбитэ буолуо. Биирдиилээн кэпсэтиигэ дириэктэр Нестер Ефимов үлэтинэн астыммат буолуу, кириитикэлиир саҥа-иҥэ баар. Дириэктэр таба ыстаадатынааҕар буолуох, бөһүөлэккэ да олох уһун кэмҥэ көстүбэтин туһунан этэн аһардылар. Улуус баһылыга Георгий Герасимов даҕаны итини барытын бэркэ билэр быһыылаах, бэйэтин этиитигэр кэнэҕэски дириэктэр таһаарыылаах үлэтиттэн элбэх тутулуктаныаҕын туһунан бэлиэтээн аһарда.

 

Сыл аайы РФ бюджетыттан таба иитиитин сайыннарыыга туһуланан субсидия харчы көрүллэр. Быйылгы сылтан олохтоох салайыныы уорганнарыгар сорох судаарыстыбаннай боломуочуйалары сүктэрии туһунан СӨ сокуона тилэри үлэлиир. 2012 сылга улууска бу хайысханан 25004000,00 солк. харчы кэлиэхтээх. 1 мөл. солк. улуус бюджетыттан көрүллүөхтээх. Мунньахха табаҕа көрүллэр судаарыстыба үбүлээһинин тус сыаллаах туһаныллыытын туһунан боппуруос кыайан тэнитиллэн кэпсэтиллибэтэ. Бу ааспыт быыбарга улуус саҥа баһылыктанан олорор (дьиҥэр, Г.Герасимов урут баһылыгы 1-кы солб. үлэлээн кэлбит). Быыбар сахсаана уонна өрөгөйө саҥардыы намырайан, үлэ-хамнас дьэ күөстүү оргуйуо, ол иһигэр үп-харчы аналынан олохтоохтук тыырыллыа турдаҕа.

 

Салгыы дьиэ табатын туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии тула кэпсэтии барда. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын олохторун-дьаһахтарын, үлэлэрин-хамнастарын майгытыгар, сирдэригэр-уоттарыгар, тылларыгар, о.д.а. проблемаларыгар сыһыаннаах 19 сокуон баар. Ил Түмэн кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Виктор Губарев бэлиэтииринэн, хотугу дьиэ табатын иитиитин туһунан сокуоҥҥа бырабыыталыстыба уларытыылары киллэрии барылын оҥорбут. Эмиэ кини этэринэн, таба иитиитин судаарыстыбаннай үбүлэниитин туһунан этиллэр сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэриини кытта кэмитиэт сөпсөспөт эбит. Бырабыыталыстыба киллэрбит барылыгар уларытыыны киллэрии ФС-ҥа сөп түбэһиннэрии киэбинэн ыытылларын туһунан этиллэр. Сокуон билиҥҥи 7 ыстатыйатыгар таба иитиитигэр көрсүллэр бары ороскуоттар араас устуруокаларынан араарылланнар, судаарыстыбанан үбүлэниилэрэ мэктиэлэнэ сылдьар. Оттон саҥа барылга ол ороскуоттар үбүлэниилэрэ «ыстаадалары харайыы» диэн ааттанан, биир угунньаҕа анньыллан хаалбыт курдук. Табаһыт хамнаһа ордон хаалыы тобох бириинсибигэр түбэһэр дьылҕаламмыт. Маннык түбэлтэҕэ судаарыстыбаннай үбүлээһин мэктиэтэ букатын даҕаны айгыраан хаалыаҕа диэн дьокутааттар дьиксинэллэр. Виктор Губарев этэринэн, федеральнай сокуон аҕыйах ахсааннаах норуоттар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын боппуруоһун субъектарга бэйэлэригэр көлбөрүйэр. Ол үрдүнэн федеральнай киин бэйэтин атын сокуонунан аҕыйах ахсааннаах норуоттары үбүлээһини син биир көрөр. Сокуоннар бэйэ-бэйэлэрин утарсар бутуурдаах түгэннэрдээхтэрин араастык тиэрэ эргитиэххэ сөп курдук буолан тахсар.

 

Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ таба иитиитин салаатын үбүлэниитэ соххор солкуобайынан даҕаны көҕүрүө суоҕа диэн эрэннэрдэ. 2012 сыллааҕы бюджеты көннөрүүгэ Ил Түмэн бары кэмитиэттэрэ бюжет профицитын суотугар үбүлээһиннэри улаатыннарар эрэ сыаллаахтарын бэлиэтээтэ. Салгыы оскуола өрөмүөнүн боппуруоһа сөптөөхтүк быһаарыллыаҕа, социальнай аналлаах объектар тутуллууларын боппуруостарыгар бырабыыталыстыбаны кытта үлэ барарын туһунан иһитиннэрдэ.

 

Тиһэххэ, эбээн омуга түөлбэлээн олорор, хаһааҥҥыта эрэ киэҥ сурахтаах-садьыктаах Тополинай бөһүөлэк бүгүҥҥү күннээҕи олоҕун холобуругар сигэнэн тугу этиэххэ сөбүй?

 

СӨ бырабыыталыстыбатын 2007 сылга төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар 2020 сылга диэри тирэхтээх сайдыыларын кэнсиэпсийэтин ылынар туһунан уурааҕа тахсыбыта. Айылҕа уһулуччу ыарахан усулуобуйатыгар олорор, үлэлиир, төрүүр-ууһуур бу норуоттар бүтэр уһуга суох үгүс проблемалаахтар. Сэбиэскэй былаас ол онтон элбэҕин быһаара сатаабыта эрээри, өссө үгүһэ оннунан хаалбыта. Бүгүҥҥү хабыр күрэстэһиилээх олохпутугар кыра, аҕыйах ахсааннаах буолуу – төбө оройугар ыарахан батас синньигэсчээн сапка ыйанан тэйбэҥнии турарыгар тэҥнээх. Хаһан баҕарар быстан, оройгун дьөлө түһэн кэбиһиэн сөптөөх.

 

Ылыллыбыт кэнсиэпсийэ хайысхатынан өрөспүүбүлүкэҕэ утумнаах үлэ барбатын олох чахчыта көрдөрө сылдьар. Судаарыстыба норуоттарын хайа да түбэлтэҕэ буомурдуо суохтаах, ол кини – тутаах эбээһинэһэ. Барытын биирдэ саба туппатах да иһин, үлэ кэмиттэн кэмигэр буолбакка, тиһигин быспакка бара туруохтаах.