“Саха Өрөспүүбүлүкэтин арктическай уонна хотугу улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар кыһыҥҥы массыына суолларын эксплуатациялааһыны тэрийии туһунан” тиэмэҕэ парламент истиитин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Андрей Кривошапкин салайан ыытта. Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ Правительствотын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Скрыбыкин, транспорт уонна суол хаһаайыстыбатын министерствотын үлэһиттэрэ уонна улуустар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.

 

Вице-спикер Андрей Кривошапкин киирии тылыгар: “Арктическай улуустарга кыһыҥҥы суол — олох суола буолар. Ахсынньыттан саҕалаан муус устар бүтүөр диэри Дьокуускайы кытары сырыы баар. Бу кыһыҥҥы суолунан өрөспүүбүлүкэ 18 арктическай улууһугар таһаҕас, ас-табаар, уматык таһыллар. Билигин авиацияҕа улахан эрэл суол. Быстах кэмнээх суол буолан, балансовай төлөбүрэ (стоимость) уонна бухгалтерскай суота-учуота суох. Кыһыҥҥы суолу оҥорууга, үлэлэтиигэ элбэх үп-харчы ороскуоттанар. Рентабельноһа намыһаҕыттан, инвестиционнай ресурса суоҕуттан үгүс кыһалҕалар үөскүүллэр. Бүгүҥҥү парламент истиитин кэлэр кыстыкка бэлэм быһыытынан ыытыахпыт. Урукку өттүгэр бу боппуруоһу таарыйбатахпыт. Баар кыһалҕалары быйыл саас, сайын, күһүн устата быһаарыахтаахпыт”, - диэн эттэ.

 

Сүрүн дакылааты транспорт уонна суол хаһаайыстыбатын министерствотын министрин бастакы солбуйааччы Марианна Никифорова оҥордо. Кини үүммүт сылтан федеральнай таһымтан саҕалаан суол хаһаайыстыбатын үбүлэниитэ тосту уларыйбытын бэлиэтээтэ. Ол курдук, ааспыт сылга федеральнай суол фондата тэриллибитэ. Оттон өрөспүүбүлүкэбитигэр “Суол фондатын туһунан” сокуон ылыллыбыта. Маныаха правительство суол хаһаайыстыбатын үбүлээһинин нормативнай-правовой базатын олохтообут. Ол курдук, бюджет үбүн-харчытын, муниципальнай тэриллиилэргэ субсидияны тыырыы бэрээдэгэ бэлэмнэммит.

 

Суол фондатыттан үс хайысханан муниципальнай тэриллиилэргэ субсидия бэриллэр буолбут. Ол курдук, бастакынан, суолу тутууга, иккиһинэн, суол капитальнай өрөмүөнүгэр, үсүһүнэн, элбэх квартиралаах дьиэлэр тиэргэннэрин, суолларын-иистэрин оҥорууга үп көрүллэр буолуоҕа. Күндү ааҕааччылар, куораттарга, нэһилиэнньэлээх пууннарга баар элбэх квартиралаах дьиэлэр тиэргэннэрэ айгыраабыттарын көрө-истэ сылдьар буолуохтааххыт. Мантан инньэ ити балаһыанньа көннөрүллэр буолбут диэн үөрүөх тустаахпыт.

 

Өрөспүүбүлүкэбит суолун фондатын үбүлэниитэ 3 млрд. 482,04 мөл. солк. тэҥнэһэр. Итинтэн регион суолун оҥоһуутугар 2 млрд. 319,28 мөл. солк., оттон муниципальнай суолларга 1 млрд. 162,76 мөл. солк. көрүллэр. Урукку өттүгэр правительство муниципальнай тэриллиилэргэ 100 мөл. солк. субсидияны биэрэр этэ. Сыыппаралартан көрөрбүт курдук, ааспыт сыллары кытары тэҥнээтэххэ, быйылгы сылга муниципальнай, бөһүөлэктэр икки ардыларынааҕы, нэһилиэнньэлээх пууннар истэрин суолларын оҥорууга уонна капитальнай өрөмүөннээһиҥҥэ быдан үгүөрү үп көрүллүбүт.

 

Өрөспүүбүлүкэбитигэр 25 тыһ. 248,64 км уһуннаах массыына суоллаахпыт. Итинтэн кыһыҥҥы суола - 12 тыһ. 954,80 км (51%). Ааспыт сылга 16 арктическай улуустар региональнай уонна муниципалитеттар икки ардыларынааҕы суолларын оҥорууга 277 мөл. 476 тыһ. солк. көрүллүбүт эбит буоллаҕына, быйылгы сылга 434 мөл. кыра тахса үп көрүллүбүт. Министри бастакы солбуйааччы Марианна Револьевна этэринэн, региональнай суоллары оҥорууга үс сыллаах контрактар оҥоһуллубуттар. Бэдэрээтчит тэрилтэлэр 3 сыл устата суолу-ииһи көрөллөрүгэр-истэллэригэр үбүлэниилэрэ баар диэн этэр кыахтаахпыт.

 

2005 сыллаахха региональнай суоллар сорох өттүлэрин өрөспүүбүлүкэ бас билиититтэн муниципальнай тэриллиилэр бас билиилэригэр биэрэр туһунан өрөспүүбүлүкэ Правительствотын анал уурааҕа тахсыбыта. Кэлин муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрэ үлэлэһэннэр, докумуон оҥорсоннор, ити суолбут уһуна 10 тыһ. 845 км (итинтэн кыһыҥҥы суола 5 тыһ. 576 км) тэҥнэспит. Быйылгы сылга арктическай улуустар суолларын (кыһыҥҥы суол эмиэ киирсэр) оҥорууга барыта 50 мөл. 634 тыһ. солк. көрүллүбүт. Биллэн турар, муниципальнай улуустарга хайдах докумуоннарын оҥорон түһэрбиттэриттэн көрөн, субсидия бэриллиэҕэ. Урукку сылларга муниципальнай тэриллиилэр бу субсидияны үп министерствотыттан ылар эбит буоллахтарына, быйылгыттан транспорт уонна суол хаһаайыстыбатын министерствотыттан ылар буолуохтара. Тустаах министерствоҕа муниципальнай тэриллиилэр түһэрбит сайаапкаларынан уонна докумуоннарынан сөбүлэһии оҥоһуллуоҕа.

 

Министерство арктическай улуустарга кыһыҥҥы суоллары оҥорууну өйүүргэ анаан анал этиилэри бэлэмнээбит. Ол курдук, итиннэ правительство°ҕа “2012-2016 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр транспорт комплексын сайдыыта” государственнай программаны көннөрүүгэ арктическай улуустарга кыһыҥҥы суоллары оҥорор тэрилтэлэри государство өттүттэн өйүүр миэрэлэри ылынар, кинилэри суолу оҥорор техникаларынан хааччыйар тустарынан этиилэр бааллар. Марианна Револьевна Ил Түмэн депутаттара Госдумаҕа анаан “Российскай Федерацияҕа массыына суолларын уонна суол үлэтин тустарынан” 57 №-дээх сокуоҥҥа кыһыҥҥы суолу өйүүр туһунан көннөрүүлэри киллэрэр сокуон көҕүлээһинин оҥороргут, боппуруоһу көтөҕөргүт буоллар диэн дакылаатын түмүктээтэ.

 

Депутаттар дакылаатчыкка үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Александр Уаров: “Олус толору, үчүгэй дакылааты иһиттибит. Мин салайар кэмитиэтим чилиэннэрэ Муома улууһуттан көтөн кэллибит. Улахан Чыыстай нэһилиэгин сэбиэтин депутата правительство, парламент иннигэр Сааһыыр - Тирэхтээх суолун өрөмүөннүүргэ үп көрөргө туруорсубут. Ити суол эбээннэр түөлбэлээн олорор Сайдыы национальнай бөһүөлэгэр баар. Сэттэ километр усталаах суол нэһилиэнньэлээх пууну Магадан федеральнай трассатын кытары силбиир эбит. Кини картаҕа барытын көрдөрдө. Ити баара-суоҕа 7 км суолу оҥордоххо, төгүрүк сылы эргиччи киини кытары сырыы баар буолар эбит. Бу боппуруоһу парламент истиитин сүбэлээһинигэр биир пуун быһыытынан киллэриэхпит. Өрөспүүбүлүкэ билигин бэйэтэ бюджет фондалаах, онон булгуччу бу боппуруоһу быһаарыахха”, - диэн эттэ.

 

Депутат Афанасий Софронеев: “Биллэрин курдук, Бэс Күөл - Кэбээйи суола оҥоһулла сылдьар. Туората 12 миэтэрэ буолуохтаах этэ. Ону икки массыына кыайан ааһыспат гына 8 миэтэрэ оҥороору гыналлар. Өрөспүүбүлүкэ суолларын оҥорууга ГОСТ диэн баар дуо эбэтэр ким таптаабытынан хайдах баҕарар оҥорор дуу?” - диэн ыйытта. Министри солбуйааччы: “Ити суол бырайыактыыр-сметнэй документацията төрдүс категориянан сылдьар этэ. Ону бэһис категорияҕа көһөрбүппүт. Быйылгы сылтан ити суолга үп көрүллэр. Барыта этэҥҥэ, үчүгэй буолуо”, - диэн хоруйдаата.

 

Афанасий Софронеев: “90-с сылларга Дьокуускай – Сиэгэн-Күөл - Сэбээн-Күөл – Эбээн-Бытантай - Баатаҕай маршрутунан автозаправкалардаах кыһыҥҥы суолу тутуу туһунан кэпсэтии баара. Бу боппуруос ханна тиийдэ уонна государственнай программаҕа киирдэ дуо? Ааспыт сыллаахха Кэбээйигэ Сиэгэн-Күөлгэ айаннаан иһэн Батамайтан суолга турар дьону ылбыппыт. Кинилэр суол суох буолан, атырдьах ыйыгар Сангаарга кэлэн бараннар, ахсынньыга биирдэ дьиэлэригэр төннөн эрэллэрэ. Бу суол туһунан боппуруос хаһан эмэ быһаарыллыа дуо? Сэбээн-күөллэргэ сылы эргиччи сылдьар вездеход техника хаһан бэриллиэй?” - диэн ыйытта. Марианна Револьевна: “Бу суолу чинчийэн көрбүппүт. Билиҥҥитэ программаҕа киирэ илик. Оттон техника туһунан этэр буоллахха, ааспыт сыллаахха Кэбээйи улууһугар икки вездеходу атыылаһан биэрбиппит. Сайаапка түһэрдэхтэринэ, быйылгы бюджекка өссө биир вездеходу киллэрэн биэриэхпит”, - диэн эппиэттээтэ.

 

Депутат Вячеслав Куличкин: “Кистэл буолбатах, биһиэхэ икки массыына кыайан ааһыспат мөлтөх туруктаах суолларбыт элбэхтэр. Прокуратураттан ураты суол туругун хонтуруоллуур структура баар дуо?” - диэн ыйытта. Министри солбуйааччы: “Саха Өрөспүүбүлүкэтин массыыналарын суолларын управлениета” диэн государственнай тэрилтэ баар. Кини суолу-ииһи толору хонтуруоллуур”, - диэн эппиэттээтэ. Депутат Сергей Сюльскай “Индигиир” кыһыҥҥы суолу оҥорор тэрилтэлэр техникалара эргэрбиттэринэн, саҥардыыга туох үлэ барарын туоһуласта. Бу ыйытыыга сөптөөх үп көрүллүбүтүн туһунан этилиннэ. Депутат Саргылаана Гоголева: “Суол суох буолан Андрюшкино бөһүөлэктэн Черскэйгэ учууталлар кыайан курска үөрэнэ кэлбэтэхтэрэ. Кыһыҥҥы суоллары оҥорууга болдьохторо ыйыллар дуо?” - диэн ыйытта. Болдьохторо хайаан да ыйыллар диэн буолла. Депутат Айталина Афанасьева суоллары капитальнай өрөмүөннээһиҥҥэ муосталар өрөмүөннэрэ киирсэр дуо диэн интэриэһиргээтэ. Министри солбуйааччы: “Киирсэллэр. Саахалланар туруктаах муосталарбыт элбэхтэр. Ол проблемата биһиги иннибитигэр турар. Регионнааҕы суолталаах массыына суолларын өрөмүөннээһиҥҥэ көрүллэр үпкэ сүрүн болҕомтобутун муосталарга ууруохпут”, - диэтэ.

 

Сергей Сюльскай кыһыҥҥы суоллартан, кинилэр хаачыстыбаларыттан хотугу улуустар нэһилиэнньэлэрин олоҕун таһыма тутулуктааҕын, уустук учаастактарга үлэлиир суол тэрилтэлэригэр болҕомтону күүһүрдэри бэлиэтээтэ. Тыл эппит норуот депутаттара бары арктическай улуустар кыһыҥҥы суоллара — олох суола буоларын ыйдылар. Депутат Афанасий Софронеев Бэс-Күөл - Кэбээйи суолун хайаан да гравийынан бүрүйэри туруоруста. Александр Уаров: “Саас буолла эрэ Кэбээйи улууһун 12 бөһүөлэгэ суола суох хаалар. Оттон кыһынын 300 км сири 20 чаас устата айанныыгын. ХХI үйэҕэ үктэнэн олорон бу кыбыстыы буолбатах дуо? Манна үлэни күүһүрдүөххэ наада. Техниканы саҥардарга сүрүн болҕомтобутун ууруохтаахпыт”, - диэн эттэ. Депутат Владимир Членов биһиги курдук климаттаах Ямало-Ненецкэй, Ханты-Мансийскай уокуруктарга маннык кыһалҕалара суохтарын, суолу оҥорууга федеральнай бюджет кыттыыны ылыахтааҕын бэлиэтээтэ.

 

Парламент истиитин түмүгүнэн сүбэлээһин ылылынна. Тэрээһин бэрт сэргэхтик, интэриэстээхтик барбытын бэлиэтиибин.