Государство саамай сүрүн баайа — дьоно-сэргэтэ. Оттон хайа баҕарар омук буоллун, кини кэхтибэт кэскилэ — ыал. Ханнык баҕарар уопсастыба акылаата, тирэнэр тирэҕэ — дьиэ кэргэн. Ыам ыйын 15 күнүгэр — Дьиэ кэргэн күнүн көрсө Ил Түмэҥҥэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр демографическай политиканы олоххо киллэриигэ сокуон аспектара” диэн тиэмэҕэ парламент истиитэ буолла. Тэрээһини парламент бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Елена Алексеева салайан ыытта.

 

 

Парламент истиитигэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов, вице-спикер Андрей Кривошапкин, парламент дьиэ кэргэн, оҕо аймах, ыччат дьыалаларыгар, физкультураҕа уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Сюльскай, норуот депутаттара, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрэ, дьахталлар хамсааһыннарын актыбыыстара, ыччат уо.д.а. кыттыыны ыллылар.

 

Биллэрин курдук, ыам ыйын 7 күнүгэр Российскай Федерация быыбардааччылара баһыйар үгүстэрэ талбыт Президеммит Владимир Путин дуоһунаһыгар киирэр инаугурацията буолбута. Үгүстэр бу тэрээһини күөх экранынан кэтээн көрбүттэрэ. Бу күн дойдубут аҕа баһылыга “Российскай Федерацияҕа демографическай политиканы олоххо киллэрии миэрэлэрин тустарынан” диэн 606 №-дээх Ыйааҕа тахсыбыта. Ыйаахха Российскай Федерация Правительствотыгар 2018 сылга оҕо төрөөһүнүн суммарнай коэффициенын 1,753-кэ, ити сылга диэри орто сааһы 74-кэ тиэрдэргэ, бу дьыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр диэри мөлтөх демографическай балаһыанньалаах субъектар переченнэрин оҥорорго диэн этиилэр бааллар. Көмөҕө, өйөбүлгэ наадыйар дьиэ кэргэҥҥэ 2012 сыл ахсынньы 31 күнүн кэнниттэн күн сирин көрбүт үһүс эбэтэр ол кэннэ төрөөбүт оҕоҕо үс сааһын туолуор диэри ый ахсын субъекка олох олоруу алын кээмэйигэр тэҥнэһэр ый ахсын харчынан эбии төлөбүр оҥоһуллуоҕа.

 

Бу докумуон туһунан Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Елена Алексеева уонна тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Сергей Сюльскай билиһиннэрдилэр.

 

 

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтин репродуктивнай доруобуйатын харыстааһын туһунан” диэн дакылааты доруобуйа харыстабылын министрин солбуйааччы Олег Припузов оҥордо. Ол курдук, тустаах министерство бу хайысхаҕа үлэтин 2025 сылга диэри демографическай политикаҕа өрөспүүбүлүкэ уонна дойду концепцияларынан, “Российскай Федерация гражданнарын доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан” диэн 2011 сыл сэтинньи 21 күнүгэр ылыллыбыт 323 №-дээх федеральнай, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьиэ кэргэни, ийэни, аҕаны уонна оҕо аймаҕы харыстааһын туһунан” диэн 2008 сыл ахсынньы 17 күнүгэр ылыллыбыт, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар нэһилиэнньэ репродуктивнай доруобуйатын чөл хаалларыы туһунан” диэн 2009 сыл бэс ыйын 18 күнүгэр ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннарынан салайтаран ыытарын туһунан министри солбуйааччы бэлиэтээтэ.

 

2025 сылга диэри өрөспүүбүлүкэбит демографическай уонна дьиэ кэргэн политикатыгар ыытар үлэтин сүрүн хайысхаларынан буолаллар:

 

- өлүү таһыма 1,6 төгүл аччыахтаах;

- ийэ уонна оҕо өлүүтэ 2 төгүл аччыахтаах;

-нэһилиэнньэ репродуктивнай доруобуйата бөҕөргөтүллүөхтээх.

 

Ити инниттэн хат дьахталларга уонна кинилэр төрүүр кэмнэригэр босхо медицинскэй көмө тииһимньитэ (доступность) үрдэтиллиэхтээх. Ийэ уонна оҕо сулууспаларын материальнай-техническэй базаларын уонна кадрынан хааччыллыыларын бөҕөргөтүллүөхтээх.

 

 

2025 сылга нэһилиэнньэбит ахсаана 1 мөлүйүөҥҥэ тиийиэхтээх. Орто саас 75 буолуохтаах.

 

Олег Алексеевич ийэ өлүүтүн аччатыыга араас өрүттээх үлэлэр баралларын туһунан эттэ. Ол курдук, оҕону төрөтүүгэ аныгылыы перинатальнай технологиялар киллэриллэллэрин туһунан аҕынна. Ааспыт сыллаахха дистанционнай консультациялыыр акушерскай киин тэриллибит. Хаҥалас, Мэҥэ-Хаҥалас улуустарын, Дьокуускай куорат клиническэй балыыһатын төрүүр отделениеларыгар, национальнай медицинскэй киин хас да отделениеларыгар капитальнай өрөмүөннэр ыытыллыбыттар. Доруобуйа харыстабылын модернизациятын программатынан саҥа оборудованиелар ылыллыбыттар. Маны таһынан специалистар квалификацияларын үрдэтэр сыаллаах үгүс өрүттээх үлэ ыытыллыбыт. Итинтэн сорҕотун туһунан ахтар буоллахха, 22 быраас Москва, Санкт-Петербург куораттар федеральнай институттарын базаларыгар үөрэммит. Түөрт уон икки быраас ультразвуковой диагностикаҕа эбии бэлэмнэниини барбыт. Москваҕа баар В.И.Кулаков аатынан Перинатология, гинекология уонна акушерство научнай киинин кытары үс телемост ыытыллыбыт.

 

Болдьохторун иннинэ төрөөбүт сиппэтэх оҕолору көрүүгэ-истиигэ саҥа технологиялар олоххо киллэриллэллэр эбит. 500 гр эрэ ыйааһыннаах оҕолор киһи-хара буолалларын элбэҕи билэбит. Итини эмчиттэрбит ситиһиилэринэн ааҕыахпытын ааҕабыт.

 

Дьахталлар доруобуйаларын чинчийэ быраастар биригээдэлэрэ улуустарынан айаннаабыттар. Репродуктивнай система онкологическай ыарыыларын эрдэ быһаарыыга эмиэ үгүс үлэ ыытыллар.

 

Ийэ, оҕо доруобуйаларын харыстааһыҥҥа ааспыт сылга доруобуйа харыстабылын модернизациятын программатыттан 894 616,812 тыһ. солк., “Доруобуйа” программанан пренатальнай диагностикаҕа 29 993,276 тыһ. солк., итинтэн федеральнай үбэ 24 993,276 тыһ. солк., “2011 сылга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин доруобуйатын харыстааһын” анал программанан 5000,0 тыһ. солк. ороскуоттаммыт.

 

Ыытыллыбыт тэрээһиннэр түмүктэрэ өрөспүүбүлүкэ демографическай балаһыанньатыгар үтүө эрэ өттүнэн дьайбыт. Ол курдук, ааспыт сылга оҕо төрөөһүнэ 17,1-гэ диэри үрдээбит. 2010 сылга ити көрдөрүү 16,9 тэҥнэһэр. Нэһилиэнньэ өлүүтүн ахсаана биллэрдик аччаабыт. Оҕо өлүүтүн ахсаана инники сыллары кытары тэҥнээтэххэ, эмиэ кыччаабыт. Ол курдук, 2005 сылга о°°ҕо өлүүтэ 10,6 буоллаҕына, 2011 сылга бу көрдөрүү 6,3 тэҥнэспит.

 

Оҕо өлүүтэ государство олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр индикатор дииллэрэ сөптөөх.

 

Министри солбуйааччы Олег Припузов дакылаатын “Иэйэхсит” ийэ, оҕо медицинскэй киинин перинатальнай киинин дириэктэрэ Роза Филиппова ситэрэн биэрдэ. Кини кэлиҥҥи кэмҥэ сааһырбыт дьахталлар иккис, үһүс оҕолорун төрүүллэрэ элбээбитин бэлиэтээтэ. Сааһырбыт киһи доруобуйата мөлтөҕө биллэн турар. Оттон мөлтөх доруобуйалаах киһиттэн хайдах туруктаах оҕо төрүүрэ эмиэ сэрэйиллэр. Роза Дмитриевна кыайан оҕоломмот дьиэ кэргэн элбээбитин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Экстракорпоральнай буоһатыыга государствоттан элбэх үп көрүллэрэ наадатын ыйда.

 

 

Демографическай политика дьиэ кэргэн олоҕо хайдах туруктааҕыттан улахан тутулуктааҕа кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Ыал диэн тулхадыйбат тулааһыннаах, ийэ, аҕа, оҕо диэн үс эрэллээх эркиннээх бэйэтэ кыра түмсүү буолар. Дьиэ кэргэн олоҕо туруктаах, уйгулаах буоллаҕына, судаарыстыба кыаҕырар, сайдар. Сахаларга быралыйар былыргыттан ыал буолуу, төрөтөр оҕону төлкөлөөһүн, иитэр сүөһүнү күрүөлээһин — ытык өйдөбүл.

 

Ыал буолуу, удьуору хаҥатыы, аймах-хаан быһыытынан үүнэн-сайдан иһии киһи орто дойдуга кэлбит аналын биир мүлчүрүйбэт сокуонунан, ытык иэһинэн ааҕыллар.

 

Дьиэ кэргэн боппуруостара үлэ уонна социальнай сайдыы министрин бастакы солбуйааччы Елена Максимова, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет иһинэн үлэлиир региональнай экономика институтун отделын сэбиэдиссэйэ, экономическай наука доктора Светлана Сукнева дакылааттарыгар уонна правительство иһинэн үлэлиир гражданскай турук аакталарын бэлиэтиир управление салайааччытын солбуйааччы Ольга Яковлева тыл этиитигэр таарылыннылар.

 

Өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэн-ньэтин уопсай ахсааныттан таһаардахха, 18,7% дьиэ кэргэн дохуота олох олоруу алын кээмэйиттэн намыһаҕын Елена Александровна бэлиэтээтэ. Дьиэ кэргэни социальнай өттүнэн өйөөһүҥҥэ ааспыт сылга уопсайа 4 млрд. солк. көрүллүбүт. Кини оҕоҕо ый ахсын бэриллэр пособие 2004 сылтан саҕалаан хас сыл ахсын индексацияланарын туһунан эттэ. Кырачаан оҕолорбут босхо эминэн-томунан хааччыллаллара государство дьиэ кэргэҥҥэ кыһамньытын көрдөрөр. Герой-ийэлэр уонна герой-ийэҕэ тэҥнэммит элбэх оҕолоох ийэлэр үс сылга биирдэ өрөспүүбүлүкэ иһигэр айаннарын ороскуота төлөнөрүн туһунан министри солбуйааччы иһитиннэрдэ. “Ийэ хапытаалын” дьиэ кэргэттэр ордук олорор усулуобуйаларын тупсарыыга аныылларын бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Дьиэ кэргэн” ийэ хапытаалын сертификатын 3 тыһыынча ыал туппут. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр босхо сир учаастагын ылар буолбуттарын бары билэбит. Эдэр ыаллары олорор дьиэнэн хааччыйыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи анал программа үлэлиир. Ол курдук, 35 саастарыгар диэри дьиэ кэргэттэр бу программаҕа кыттыыны ылыахтарын сөптөөх. Улуустарга саҥа дьиэлэрдээх эдэр ыаллар кварталлара үөскээбитин көрө үөрэҕин.

 

90-с, 2000 сыллар саҥаларын кытары тэҥнээтэххэ, билигин демографическай политикаҕа чыҥха атын хартыына. Үчүгэй өттүгэр сыҕарыйыылар элбэхтэр. Ол эрээри, биллэн турар, барыта кэлтэччи үчүгэй буолбатах. Кыһалҕалар ханна барыахтарай, бааллар. Светлана Сукнева уонна Ольга Яковлева саахсаламмакка олоруу, аҥаардас дьахталлар төрөөһүннэрэ уонна ыаллар арахсыылара элбээбиттэрин бэлиэтээтилэр. Ольга Михайловна хас иккис дьиэ кэргэн арахсарын, арахсыы таһыма өрөспүүбүлүкэҕэ 53% тэҥнэһэрин бэлиэтээтэ. Манна холобурга сыыппаралары аҕалабын. 1990 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбитигэр ыал арахсыыта 5075 буоллаҕына, 1997 сылга — 3975, 2007 сылга — 4202. 90-нус сыллар саҥаларыгар арахсыы ахсаана элбээһинигэр политическай-экономическай реформалар, ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киириибит биир биллэр-көстөр биричиинэнэн буолуон сөп.

 

Оттон билигин арахсыы сыыппарата үрдүгэ сиэр-майгы сатарыйбытыттан уонна ыччаппыт олох киэҥ аартыгар саҥа үктэнээт да, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка эрэ ыал буолууларыттан тутулуктанара чуолкай. Эппиэтинэһэ суох көлүөнэ үүнэн эрэрэ мэлдьэх буолбатах. Итинтэн төһөлөөх элбэх кырачааннар “тыыннаах тулаайах” хаалалларый?

 

Үөһэ дакылаатчыттар саахсаламмакка олоруу элбээбитин бэлиэтээбиттэрин туһунан ахтан ааспытым. 80-с сылларга ити биһиэхэ суох көстүү этэ. Социологтар ХХ-с үйэ 90-ус сылларыгар сайдыылаах дойдуларга дьиэ кэргэн оруола намтаабытын бэлиэтээбиттэрэ. Ити дойдуларга саахсаламмакка олоруу муодата үөдүйбүтэ балачча буолла. Биһиэхэ эмиэ ити муода өтөн киирдэ. Кэргэннии буолбуттарын сурукка киллэрбэккэ олорооччулар ыал буолуу ахсаана намтааһыныгар сабыдыаллаабыт буолуохтаахтар. 1991 сылга биир тыһыынча киһиттэн уона саахсаламмыт эбит буоллаҕына, 1995 сылга алтата эрэ саахсаламмыт. Кэлин бу сыыппара өссө үрдээбитин сэрэйиэххэ эрэ сөп.

 

Парламент истиитигэр сокуоннай саастарын туола илик кыргыттар оҕолонууларын боппуруоһа эмиэ таарылынна. Кэлиҥҥи кэмҥэ бу көстүү элбээбитэ бэлиэтэнэр. Сэбиэскэй тутулга тугу барытын кистии-саба сылдьан баран, 90-с сыллартан саҕалаан эротическай киинэлэри аһаҕастык көрдөрөр буолбуппут содула ити тиийэн кэллэҕэ.

 

 

Светлана Сукнева хаһан да ыал буолбатах эр дьон ахсааннара элбэҕин бэлиэтээбитэ. Тыа сиригэр олорор эр киһи 9 %-на, оттон дьахтар 8 %-на 50-54 саастарыгар диэри аҥаардас сылдьаллар. Мантан көстөрүнэн, тыа сиригэр олохтоох омуктар ыал буолуулара намыһах. Онон саха омук ахсаана улаханнык өнүйбэт. Тыа сиригэр аҥаардас сылдьар дьон ахсааннара элбэҕин биричиинэтэ үгүс буолуон сөп. Биирдэстэринэн, мэлдьи этэрим курдук, сүүрүктээх үрэх уута устар буолан хаһан даҕаны буорту буолбат, дьүдэйбэт. Син биир ол кэриэтэ онно-манна кэлбит-барбыт, үөрэммит, тэлэһийбит ыччат олоҕун түргэнник оҥостор. Оттон биир сиргэ бүгэн олорор, төрөөбүт түөлбэлэригэр дьөлө дьуоҕаран хаалбыт ыччат кыайан ыал буолбат. Дьон олохторун түстүүр суорумньуһуттарбытын өйүөхпүтүн, кинилэр ыытар үлэлэрин сыаналыахпытын наада. Үтүө дьарыктаах дьон элбииллэригэр кыһаллыахтаахпыт. Хас сыл ахсын “Кыыс ыһыаҕа” ыһылларын хайҕыахха эрэ наада. Бу тэрээһиҥҥэ төһөлөөх аҥаардас дьон дьоллорун буланнар көмүс ньээкэ уйа тутуннулар.

 

Тыа сиригэр үлэ миэстэтэ тиийбэтэ, экономическай балаһыанньа соҕотох сылдьыыга эмиэ биричиинэлэринэн буолаллар. Хармааныгар биир кэлтэгэй кэппиэйкэтэ суох, пенсиялаах ийэтин-аҕатын моонньуларыгар олорор киһи хантан олоҕун оҥостуой? Үтүмэн үйэлэр тухары биһиги дойдубут нэһилиэнньэтэ тыа сирин үтүөтүнэн-өҥөтүнэн элбии-үксүү турбутун умнуо суохтаахпыт. Тыа сирин ыала мэлдьи элбэх оҕолоох буолара. Демографическай проблема төрдө-төбөтө тыа сиригэр сытар.

 

Дойдубут историятыгар аан бастаан тыа сирин ыала куорат дьиэ кэргэттэринээҕэр аҕыйах оҕону төрөтөр буола сылдьыбыттаах. Бу иэдээн төрдө буолбатах дуо? Билигин государство дьиэ кэргэни, ийэни өйөөн бу балаһыанньа тупсан эрэрин бары билэн-көрөн олоробут.

 

Аҥаардас сылдьыы биир биричиинэтинэн аһыы аска, арыгыга ылларыыбыт буолар. Кистэл буолбатах, төһөлөөх элбэх кэрэ аҥаардарбыт, ийэлэрбит арыгыга убаннылар. Бу боппуруос парламент истиитигэр эмиэ таарылынна. Нам улууһун саахсатын үлэһитэ Марина Кокорева улуустарга урукку курдук арыгыны эмтиир-үлэ профилакторийдара, реабилитационнай кииннэр наадаларын ыйда. Кини маны таһынан “Закон о трезвости” оҥоруохха диэн этии киллэрдэ. Ол курдук, кини салайар дуоһунаска арыгыны иһэр киһини чугаһатыа суохтаахпытын, салайааччы атын дьоҥҥо холобур буолаахтаҕын туһунан бэлиэтээтэ. Ыччат парламенын бэрэстэбиитэлэ “Трезвая Якутия” диэн сокуон барылын оҥоро сылдьалларын туһунан эттэ.

 

 

Былыр-былыргыттан саха элбэх оҕолонор үгэстээх омук. Урут ыаллар сүүрбэлиигэ тиийэ оҕолоноллоро. 1970-нус сылларга диэри Саха сирэ үгэс буолбут элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэрдээх региоҥҥа киирсэрэ. Ити кэмҥэ 3-4 оҕолоох ыал аҕыйах оҕолооҕунан ааҕыллара.

 

Өрөспүүбүлүкэбитигэр оҕо төрөөһүнэ хайдаҕый? 1989 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 23 тыһ. 34 оҕо төрөөбүт. 1997 сылга 13 тыһ. 909 кырачаан күн сирин көрбүт. 1989 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 9 тыһ. 125 оҕонон аччаабыт. 2000 сылга 13 тыһ. 147 оҕо төрөөбүт. Итинтэн көстөрүнэн, экономикаҕа, политикаҕа бүрүүкээбит кризискэ киирии кэмиттэн, 1992 сылтан саҕалаан 2007 сылга диэри, оҕо төрөөһүнэ тосту аҕыйаабыт.

 

2007 сылтан саҕалаан оҕо төрөөһүнэ өрө тахсан барбыт. Ити сыл 15 тыһ. 268 оҕо төрөөбүт. Ол курдук, 2008 сылга 15 тыһ. 363, 2009 сылга 15 тыһ. 970, 2010 сылга 16 тыһ. 109, 2011 сылга 16 тыһ. 402 оҕо күн сирин көрбүт. Төһө даҕаны оҕо төрөөһүнүгэр өрө тахсыы баарын үрдүнэн, 80-с сыллар көрдөрүүлэригэр тиийиэхпит билигин да ыраах.

 

Нэһилиэнньэ ахсаана элбээһинигэр, аҕыйааһыныгар миграционнай боппуруос улахан суолталаах. Промышленнай, хотугу улуустарбытыгар улахан предприятиелар сабылланнар дьон атын сиргэ көһүүтэ элбээбитэ. Оттон тыа сиригэр нэһилиэнньэ аччааһына урбанизацияҕа тиийэн кэтиллэр. Дэриэбинэлэргэ үлэ суох буолан, дьон киин сирдэргэ тардыһар.

 

Парламент истиитигэр отут алта сыл устата тулаайах оҕолору иитиинэн дьарыктанар айыы санаалаах Клара Матвеева этиитин мустубут дьон болҕойон иһиттилэр. Кини этэринэн, урукку өттүгэр оҕолору көрөн олороллоругар иитээччи курдук үлэ стаһа ааҕыллар эбит. Кэлин сокуоҥҥа уларыйыылар киллэриллэннэр оҕолору иитэр төрөппүттэр бырааптара кэһиллибитин туһунан Клара Иннокентьевна бэлиэтээтэ. Ол курдук, оҕону көрөн олороллоругар үлэ стаһа ааҕыллыбат буолбут. Онон ыарахан иитиилээх, доруобуйалара мөлтөх тулаайах оҕолору иитэр төрөппүттэр үлэлииргэ күһэллибиттэр. Үлэ кэнниттэн сылайан бараннар, хантан кэлэн хаачыстыбалаах оҕо иитиитинэн дьарыктаныахтарай? Клара Иннокентьевна харчынан төлөбүр буолбакка, хамнас ааҕыллыахтаах диэн бэлиэтээтэ.

 

Дойду демографическай политикатыгар үтүө өттүгэр хамсааһын баар. Ону хайдах даҕаны гынан мэлдьэһиллибэт. Сайдыы суола ыалтан саҕаланарын умнумуоҕуҥ. Эйэлээх, уйгулаах олохтоох дьиэ кэргэттэрбит элбии турдуннар.