Арассыыйа суос-соҕотох президеннээх буолуохтаах диэн санааны аан бастаан Чечня баһылыга Рамзан Кадыров өссө хас да сыллааҕыта эппиттээх. Инньэ диэт, бэйэтин дойдутун баһылыга диэн ааттанары ситиһэн турардаах. Кини ити этиитин Москва өйөөбүтэ эмиэ биллэр. Билигин Арассыыйа түөрт эрэ региона «президеннээх», ол иһигэр Саха сирэ эмиэ.
Саха сирин Төрүт Сокуонугар уларыйыылар киириэхтэрэ, ол чэрчитинэн үрдүкү дуоһунастаах сирэйи талыахпыт, ону таһынан кини аата уларыйыахтаах. Кистэл буолбатах, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах сирэйин «баһылык» диэн ааттыаҕыҥ диэн этии билиҥҥитэ элбэх. Сахалыы араас ааты хос киллэрэн биэрэр наадатын этээччилэр эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Араас таһымҥа элбэх идэлээхтэр ортолоругар күөнтэһии, күрсүү суурадаһыннаах кэпсэтиһии, ырытыһыы билигин уҕараабат.
Бу туһунан быһаарыы бүтэһиктээхтик ылылла илик, билигин ол парламент дьүүллэһиитин, ырытыһыытын үөһүгэр сылдьар. Конституционнай сокуоннарга уларыйыылар Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) уочараттаах XXXV-с пленарнай мунньаҕын бэбиэскэтигэр киирэллэрэ күүтүллэр. 2015 сыл кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ президенэ хайдах ааттаныай? «Тыгын», «губернатор» диэххэйиҥ» диэччилэр эмиэ бааллар. Бу тула норуот депутаттарын санаалара маннык:Ил Тµмэн бастайааннай сэкиритээрэ Оксана Винокурова:
- СӨ Конституциятыгар өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах сирэйин аатын уларытыыга анаммыт сокуон барыла парламеҥҥа ыам ыйын 21 күнүгэр киирбитэ. Ити федеральнай сокуон ылыллыытын кытта ыкса ситимнээх. Регионнар президеннэрэ «баһылык» диэн ааттаныахтара диэн буолар. Оттон биһиги, депутаттар, хаһыа да буолан уопсастыбаннай деятеллэри, учуонайдары уонна нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһэн баран, биһиги национальнай өрөспүүбүлүкэбитин, омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөр гына Дархан, Аан Дархан, Ил Дархан эҥин диэн курдук ааттыаҕыҥ диэн көҕүлээһини оҥордубут. Биһиги саныырбытынан, парламеҥҥа «Ил Түмэн» диэн уратыбытын көрдөрөр аат бигэтик иҥэн сылдьар. Дьон итини чугастык, биһирии ылынарын курдук, үрдүкү дуоһунастаах сирэйбитигэр эмиэ сахалыы аат хайаатар да баар буолуохтаах диэн санаанан салайтарабыт.
Субъектар бас-көс дьоно бука бары «баһылык» дэннэхтэринэ, ханнык уобалас, кыраай, автономнай уокурук эбэтэр өрөспүүбүлүкэ салайааччыта буолара биллибэт биир кэлимсэ халыыпка киирэн хаалаллар. Сахалыы тыл — иккис судаарыстыбаннай тыл. Ким да ону утарбат да, уларыппат да. Ону таһынан Арассыыйа национальнай регионнары билинэр нуормалара эмиэ бааллар. Ити икки төрүөккэ олоҕуран, эрдэ эппитим курдук, бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар үрдүкү дуоһунастаах киһибитин сахалыы ааттыыр этиилээхпит. Бу ыам ыйын 25-тэн 30-гар диэри онлайн көрүҥүнэн дьон-сэргэ истиилэрин ыытыахпытын уонна онно өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан элбэх дьон дьүүллэһиигэ, ырытыһыыга кыттыан баҕарабыт. Онно кинилэр санааларын аһаҕастык этэллэригэр ыҥырыах этим.
Ил Тµмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Ольга Макиенко:
– Конституция – Төрүт сокуон буоларынан, кини уларыйыыта хаһан баҕарар уустук. Уларыйыы быһа-бааччы ыл да киллэриллибэт, бу уларыйыыга ханнык эрэ экономическай, политическай, социальнай эйгэлэргэ дьоһун уларыйыылар сүрүн төрүөтүнэн буолаллар. Биллэн турар, уларыйыыга санаа хайдыһыыта улахан буолар. Итилэр бука бары олоххо киирэр бырааптаахтар. Ол гынан баран, Конституция – бу өлүктүйбүт быраап нуормата буолбатах. Бу — тыыннаах сокуон. Туох-ханнык иннинэ сокуон аныгы олох чахчытын тыктарыахтаах уонна быраап өттүнэн тутуһулларга табыгастаах буолуохтаах. Урукку өттүгэр сокуону оҥорооччу Төрүт Сокуон федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэспэт өттүн букатыннаахтык суох оҥорбокко, көннөрү тохтотон кэбиһэр мындыр быһаарыыны ылыммытын бэлиэтиэхпин сөп. Бүгүн урукку курдук өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах сирэйин талар бырааптанныбыт.
Конституцияҕа киирэр уларыйыылар бүүс- бүтүннүүлэрэ Конституционнай хамыыһыйа дьүүллэһиитин иһинэн ааһаллар. Бу нэдиэлэҕэ хамыыһыйа үлэтин түмүктээтэ, бүтэһиктээх түмүктэри оҥордо. Хамыыһыйа регион салайааччытын аатын уларытарга сөбүлэҥин биэрдэ. Конституционнай сокуон барылыгар «Президент» диэн оннугар «СӨ Баһылыга» диэн ааттаныахтаах. Бастатан туран, Саха сирэ Арассыыйалыын биир кэлимсэ быраап эргимтэтигэр баар. Биллэрин курдук, РФ уобаластарын, кыраайдарын салайааччылара «губернатор» дэнэллэр, оттон өрөспүүбүлүкэлэргэ «баһылык» диэҥҥэ ордук охтуу баар. £р³спµµбµлµкэбит µрдүкү дуоһунастаах сирэйин дуо´уна´ын аатын тылбаастыырга национальнай-историческай ураты учуоттаныахтаах. Конституционнай сокуону уларытааччылар үлэлэрин сүрүн сыала-соруга саҥа сайдыыга көдьүүс үрдүүрүгэр, дьон-сэргэ олох бары эйгэтигэр сайдар-үүнэр кыаҕа улаатарыгар туһаайыллар
Депутат, С£ профсоюзтарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ Александр Ким-Кимэн:
— Бэйэбит норуот быһыытынан уратыбытын, төрүппүтүн харыстыыр туһуттан сахалыы ааттаныы хайаатар да наада. Биһиги ити сахалыы ааты «Глава» диэн тыл кэнниттэн скобка иһигэр киллэрэри, онтон салгыы «Республики Саха (Якутия)» диэн этиллэрин туруорсабыт. Биллэн турар, бастатан туран, ону Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) диэн курдукка ханыылыыбыт уонна Конституцияҕа бигэтик сурулларын туруулаһабыт. Холобур, «Глава (Аан Дархан) Республики Саха (Якутия)» диэн курдук. Бу барыйаан нууччалыы этиллэригэр «Аҕа Баһылык» диэннээҕэр иһиллиитэ да, этиллиитэ ордук. Икки тылынан этиллиитэ мин саныахпар эмиэ Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) диэн курдук сыыйа-баайа бигэтийиэ, олохсуйуо этэ диэн бүк эрэллээхпин.
Мин «Сахаада-спорт» ассоциацияны салайабын. Өссө оччолорго «мас тардыһыы» диэн төрүт көрүҥмүтүн тылбаастыырга күрсүүлээх ырытыһыы буолбутун өйдүүбүн. Түмүгэр быһаччы тылбааһы буолбакка, этиллэргэ табыгастааҕын талбыппыт. Ити көрүҥ билигин «Мас-рестлинг» диэн ааттаммыта быдан ордук диэн сыаналыыбын. Маннык аатынан бу көрүҥ өрөспүүбүлүкэни уҥуордаата.
Елена Обутова, «Ил Тµмэн» ха´ыат
Дата последнего изменения: 12 декабря 2018, 15:01