Демографическай быһыыны-майгыны тупсарыы государственнай уорганнар, бу боппуруоска сыһыаннаах бары социальнай институттар биир ситимнээхтик, сыаллаахтык-соруктаахтык үлэлииллэриттэн улахан тутулуктаах. Демографическай быһыы-майгы туруктаах буолуутугар регион дьиэ кэргэни өйүүр демографическай политиката, ийэлэр уонна оҕолор материальнай балаһыанньалара быһаччы сабыдыаллыыра саарбаҕа суох. Биһиги республикабытыгар ону учуоттаан оҕолоох дьиэ кэргэттэри, бастакы уочарат тиийиммэт-түгэммэт уонна элбэх оҕолоох ыаллары социальнай өйөөһүн биир кэлим ситимэ, ыарыылартан сэрэтэр, чөл олох сиэрин пропагандалыыр сокуон акталара ылыллыбыттара. Ону тэҥинэн оҕолору чэбдигирдиигэ уонна сынньатыыга улахан болҕомто ууруллар, ыччаты дьарыктаах оҥорууга өйөбүл оҥоһуллар. Үһүс уонна онтон салгыы төрүүр оҕоҕо РФ-тан бэриллэр «ийэ капиталыгар» эбии республика өттүттэн 100 тыһыынча эбии көрүллүбүтэ эмиэ төрүүр оҕо ахсаана эбиллиитигэр оруоллаах буолбута чуолкай.

 

Онон биһиэхэ социальнай-демографическай политиканы сүрүннүүр, кэскиллээх демографическай сайдыыны түстүүр нормативнай-правовой база оҥоһуллан турар.

 

Ситиһиллибитинэн уоскуйар табыллыбат. Демографияны тупсарыы боппуруоһугар Россия таһымынан үлэ күүскэ барара сабаҕаланар. Дойдубут саҥа талыллыбыт Президенэ Владимир Путин дуоһунаһыгар киирээт «РФ-ҕа демографическай политиканы олоххо киллэрии миэрэлэрин туһунан» ыйааҕы таһаарбыта ону туоһулуур.

 

Дьиэ кэргэн аан дойдутааҕы күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, «СР демографическай политиканы олоххо киллэриини сокуон өттүнэн көрүү» диэн тиэмэҕэ парламентскай истии буолан ааста. Ил Түмэн депутаттара, СР ситэриилээх былааһын уорганын , общественнай тэрилтэлэр, ыччаттар түмсүүлэрин бэрэстэбиитэллэрэ демографическай балаһыанньаны тупсарыыга төрүт буолар сокуоннар тустарынан кэпсэттилэр, демографическай политикаҕа сыһыаннаах боппуруостарга санааларын үллэһиннилэр.

 

 

Төрүүр саастаах дьахталлар доруобуйаларын туругуттан, күн сиригэр саҥа кэлбит кырачааннары медицинскэй көрүү-истии хайдаҕыттан демографическай быһыыбыт-майгыбыт хайдах буолара улахан тутулуктаах.

 

2011 сыл түмүгүнэн төрөөһүн көрдөрүүтэ 17,1 (2010-16,9) улааппыта, нэһилиэнньэ өлүүтүн уопсай ахсаана намтаан, 100 тыһыынча нэһилиэнньэҕэ тиксэринэн 9,3 буолбута бэлиэтэнэр.

 

Кэнники 5 сыл устатыгар ийэ буолаары сылдьар дьахталлар доруобуйаларын туруга тупсубут. Оҕо күүтэр дьахталлар доруобуйаларыгар ордук туох кыһалҕалары көрсөр эбиттэрий? Бастатан туран, анемиялаахтар элбэхтэр—43,7% (2007-51%), иккиһинэн хабах ыарыыта элбэх—30,1% (2007-32,5%), үсүһүнэн щитовиднай былчархайдарыгар патологиялаахтар үгүстэр—16,7%(2007—19,6%).

 

Нэһилиэнньэ доруобуйатын биир сүрүн көрдөрүүтүнэн оҕо өлүүтүн аҕыйааһына буолар. 2010 сылы кытта тэҥнээтэххэ, республикабытыгар оҕо өлүүтэ 12,5% намтаабыта көстөр. Ааспыт сылга оҕолонор ийэ өлүүтэ икки төгүл намтаабыт.

 

Парламентскай истиигэ «СР төрүүр саастаах нэһилиэнньэ доруобуйатын көмүскээһин» туһунан дакылааты доруобуйа харыстабылын министрин солбуйааччы Олег Алексеевич Припузов оҥордо. Кини төрүүр саастаах дьахталлар доруобуйаларын бөҕөргөтүүгэ оҥоһуллубут үлэ туһунан билиһиннэрдэ, инники былааннарга тохтоото. Дьокуускайдааҕы клиническэй балыыһа гинекологическай салаата 20 куойканан улаатыннарыллыбыт. Дьокуускайга, Мирнэйгэ уонна Нерюнгрига эндоскопическай операциялар оҥоһуллар буолбуттар. 2011 сылтан доруобуйа харыстабылын модернизациялааһын программатын чэрчитинэн саастарын ситэ илик оҕолор дириҥэтиллибит медицинскэй көрүүнү бараллара ситиһиллибит. Оҕолору араас ыарыыттан сэрэтэр үлэ урут да оҥоһуллар этэ эрээри, эмчит специалистарга эбии оҕо акушер-гинеколога, оҕо уролог-андролога эбиллибиттэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ арктическай улуустарга уонна тыа сиригэр олорор дьахталлар доруобуйаларын туругун бэрэбиэркэлиир сыаллаах специалистар бөлөхтөрө Муомаҕа, Өймөкөөҥҥө, Эдьигээҥҥэ, Үөһээ Дьааҥыга, Томпоҕо, Уус-Алдаҥҥа, Намҥа, Булуҥҥа, Анаабырга, Аллайыахаҕа үлэлээбиттэр. Дьокуускай куораттааҕы муниципальнай программаҕа олоҕуран, 2008 сылтан кыргыттары матка рагыттан харыстыыр вакцинация ыытыллар. 2008-2011 сс. 11-15 саастаах 191 кыыс маннык вакцинаны ылбыт.

 

2009 сыллаахха, Дьокуускайга «Ыал оҕо туһугар» программа чэрчитинэн уустук быһыыга-майгыга түбэспит ийэ буолаары бэлэмнэнэр дьахталларга көмөлөһөр аналлаах медико-психологическай сулууспа тэриллибитэ. Манна оҕону түһэртэрииттэн, төрөөн баран оҕону быраҕыыттан сэрэтэр үлэҕэ улахан болҕомто ууруллар. 2009 с.-59, 2010 с.-39, 2011с,-35 оҕоттон аккаастаммыттар. Билигин бу сулууспаҕа психотерапевтар уонна психологтар үлэлээн эрэллэр, онон бу көрдөрүү өссө түһэригэр эрэл баар буолуон сөп.

 

Ийэ уонна оҕо доруобуйатын харыстааһыҥҥа былааннаах үлэ салҕаныаҕа. Ол курдук олус кыра ыйааһыннаах оҕолору (22-28 нэдиэлэлээх) ситэри улаатыннарарга анаан республикатааҕы төрүүр дьиэ баар буолуохтаах. Республикаҕа саҥа төрөөбүт оҕолору реанимациялыыр куойкалары 61-гэ диэри кэҥэтэр былаан баар.

 

 

Экономическай наука доктора Светлана Александровна Сукнева «СР демографическай сайдыы проблемалара» дакылаатыгар хойутаан ыал буолуу элбээбитин, сокуонунан бигэргэтиитэ суох, «гражданскайынан олорор» ыаллар элбээбиттэрин туһунан бэлиэтиир. Билигин тыа сиригэр олорор ыал 2 оҕолонор, куоракка биир эрэ оҕолоохтор элбэхтэр. СР Правительствотын иһинэн гражданскай туругу суруйар Управление салайааччытын солбуйааччы Ольга Михайловна Яковлева кэргэнэ суох оҕолонооччу дьахталлар аҕыйаабаттарын, хас иккис ыал арахсарын туһунан этэр. Кини этэринэн, 25-39 саастаах кэргэнниилэр ыал буолбут бастакы 5 сылларын устатыгар арахсаллар. Арахсыбыт кэргэнниилэртэн ордук дьахталлар иккистээн ыал буолаллар эбит. Норуоттар дьыалаларыгар департамент салайааччытын солбуйааччы Лена Степановна Иванова арктическай улуустарга баар демографическай быһыыга-майгыга парламентскай истии кыттыылаахтарын болҕомтотун тарта. Хомойуох иһин, хоту улуустарга балаһыанньа бары өттүнэн уустук. Манна оҕо төрөөһүнэ аҕыйах, өлүү ахсаана элбэх. Ыччат өлүүтэ республика көрдөрүүтүнээҕэр үрдүк. Онон кини бу боппуруоска туспа сыһыан, Россия таһымынан туруорсуу наадатын туһунан эттэ.

 

 

«СР демографическай политиканы олоххо киллэриини сокуон өттүнэн көрүү» парламентскай истии кыттыылаахтара республикабытыгар демографическай сайдыыга олук буолар сокуоннар ситимнэрэ баарын, ону кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, демографическай быһыыны-майгыны учуоттаан, ситэрэр-хоторор, көннөрүүлэри киллэрэр туһунан биир түмүк санааҕа кэллилэр.

 

Парламентскай истии кыттыылаахтара, демографическай быһыыга-майгыга баар үтүө уларыйыылары бэлиэтээн туран, кэккэ түгэннэргэ болҕомтону уурар туһунан быһаарыы ылыннылар. Оҕолоох дьиэ кэргэттэр материальнай хааччыллыылара сөптөөх таһымҥа тиийэ илик, эдэр ыаллары дьиэнэн-уотунан хааччыйыы ситэтэ суох, социальнай тулаайахтар аҕыйаабаттар , төрүүр саастаах нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстааһыҥҥа ыытыллар дьаһаллар көдьүүстэрэ ситэ көстүбэт. Алдан, Үөһээ Халыма, Өймөкөөн, Усуйаана улуустарыгар баар демографическай балаһыанньа дьиэ кэргэттэри өйөөһүҥҥэ эбии миэрэлэри ылары ирдиир.

 

Ону таһынан Россия Президенэ Владимир Путин аҕыйах хонуктааҕыта таһаарбыт «РФ-ҕа демографическай политиканы олоххо киллэрии миэрэлэрин туһунан» ыйааҕыгар этиллибит дьаһаллары олоххо киллэриигэ республика Правительствотыгар туһулаан кэккэ соруктар бэлиэтэннилэр. Онно ЭКО ньыматынан оҕолонор, материальнай өттүнэн намыһах кыахтаах ийэлэргэ государственнай өйөбүлү оҥоруу, 16-гар диэри саастаах оҕолоох гражданнар сорох категорияларыгар ый аайы бэриллэр пособие кээмэйин киһи нэһиилэ тиийинэн олорор нуорматын 50% диэри улаатыннарыы, «Эдэр ыаллары олорор дьиэнэн хааччыйыы» подпрограмманы үбүлээһини улаатыннарыы, демографияҕа уларыйыылары учуоттаан, оскуолалары уонна оҕо саадтарын элбэтии киирэллэр.

 

Биһиги республикабытыгар 2008 сыллаахха «Дьиэ кэргэни, ийэ уонна аҕа буолууну, оҕону көмүскээһин туһунан» сокуон ылыллыбыта. Бу сокуоҥҥа олоҕуран оҕолоох ыаллары государственнай өйөөһүҥҥэ элбэх көдьүүстээх миэрэлэр ылыллан олоххо киирбиттэрэ. Парламентскай истиигэ бу сокуоҥҥа элбэх оҕолоох ыаллары өйөөһүн өттүгэр уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии туһунан сокуон бырайыагын оҥорон күһүҥҥү сессияҕа киллэрэр туһунан кэпсэтии буолла.

 

Демографияҕа буолар уларыйыылар социальнай-экономическай балаһыанньаттан быһаччы тутулуктаахтар. Үгэс курдук ол уларыйыылар тута көстүбэттэринэн уратылаахтар, күн-дьыл ааспытын кэнниттэн нэһилиэнньэ олоххо сыһыаныгар, быһыытыгар-майгытыгар көстөн кэлиэхтэрин сөп. Парламентскай истии кыттыылаахтара, ону учуоттаан, демография сайдыытыгар анаммыт сокуоннары, актары, Президент ыйаахтарын уонна Правительство уураахтарын кэмиттэн кэмигэр экспертизалааһыны сокуонунан бигэргэтэр наадатын туһунан эттилэр.