Саха Өр³спµµбµлµкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков «Саха интеллигенциятыгар» сурук үөскээһинин, көстүүтүн тула элбэх номох, араас санаа хайдыһыыта да күн бүгүҥҥэ диэри баарын туһунан эттэ. «Бу сурук саха интеллигенциятын, уопсастыбаннаһын ортотугар үөскээбит уустуктартан тахсар суолу тобулар сүрүн торум быһыытынан буолбут кэмэ эмиэ баара. Бүгүн бу торум ураты улахан суолтата кыратык да сымсаабата. Ити сурук таһымын өссө ордук улахан үктэлгэ таһаарар.

 

Бары билэрбит курдук, сурук ХХ үйэ саҥатыгар суруллубута. Оччолорго 1912 сыллаахха сахалар 99 бырыһыаннара сатаан аахпат да, суруйбат да этилэр. Аан дойдуга буолбут балысхан уларыйыылар саҕалана да иликтэринэ саха интеллигенэ А.Е.Кулаковскай бэйэтин үлэтигэр ХХ үйэ эрэ буолбакка, ХХI үйэ инникитин, быһыытын-майгытын бүүс-бүтүннүү өтө көрөн суруйбутун сөҕүөххэ эрэ сөп», — диэтэ кини.

 

Судаарыстыбаннай Мунньах Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов парламеҥҥа А.Е.Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суругар анаммыт мэҥэ таас туруоруллубутун бэлиэтээн эттэ. Кини иһитиннэриитигэр бүтүн киһи аймаҕы бүгүн долгутар балаһыанньаны ымпыктаан ырытта. Сайдыы суолун тобуларга туох-ханнык үлэ ыытылларыгар иҥэн-тоҥон тохтоото. Ол курдук демография, миграция, о.д.а. боппуруостарын таарыйда. «Өссө 100 сыл анараа өттүгэр А.Е.Кулаковскай ырыппыт, толкуйдаабыт көрүүлэрэ бүгүн да сытыытык тураллар», — диэтэ кини.

 

 

Историческай наука доктора, профессор, АНА Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиилэргэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларыгар институтун дириэктэрэ Анатолий Алексеев дакылаатыгар А.Е.Кулаковскай историяҕа, литератураҕа, философияҕа, культураҕа, тылы билиигэ, социологияҕа, политологияҕа сыһыаннаах үлэлэрэ ураты улахан суолталаахтарын ойуччу тутан эттэ: «Саха интеллигенциятыгар» суругар А.Е.Кулаковскай нэһилиэнньэни социальнай өттүнэн икки араҥаҕа араарар. Бастакыга — духовенство, чиновничество, интеллигенция. Бу дьон нэһилиэнньэ уопсай ахсааныттан 8-9 бырыһыаны ылаллар. Иккискэ бааһынайдары, войскалары уонна фабрика үлэһиттэрин киллэрэр. Быһата, нэһилиэнньэни А.Е.Кулаковскай ааҕарга, билэргэ-көрөргө уонна кыайан аахпакка, билбэккэ-көрбөккө, хараҥаҕа, түҥкэтэххэ араарар. «Бастакыга киирсээччилэр култуураны, билиини-көрүүнү тарҕатыыга суос-соруйан тугу да гымматтар» диэн суруйар Өксөкүлээх. Кини: «Интеллигент диэн ааҕар-суруйар, киэҥи билэр-көрөр үөрэхтээх эрэ киһи буолбатах, кини бүтүн норуот дьылҕатын быһаарар туһугар духуобунай эппиэтинэһи сүгэр», - диир. А.Е. Кулаковскай оччотооҕу интеллигенция сорунан туран тугу да гымматын аһаҕастык этэн, ХХ үйэ саҥатыгар Арассыыйа уопсастыбатын мөкү өттүн саралыы тардар. Маннык уонна маныаха майгынныыр санааны кэлин Арассыыйа философтара элбэхтэ эппиттэрэ. Интеллигенция бэйэтин сыалын-соругун, аналын ситэ өйдөөбөтөҕүттэн, сыыһа-халты туттуутуттан уопсастыбаҕа дьүөрэлэһэр миэстэни ылбатахтарын, ол улахан содуллаах буолбутун кинилэр ыйбыттара.

 

«Саха интеллигенциятыгар» сурукка бүтүн саха норуотун социальнай-экономическай, култуурунай олоҕо дьэҥкэтик тыктарыллыбыта. Норуот дьылҕатын быһаарар ХХ үйэ саҥатын уустук процесстара ырылхайдык көстүбүттэрэ. Бу сурукка үөрэҕи, уопсастыбаннай олоҕу, нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдэтиини, айылҕаны туһаныы, сиргэ сыһыан, сылгыны-сүөһүнү иитиини сайыннарыы торумнарын А.Е.Кулаковскай ыйар. Кини уопсастыба олоҕун ымпыктаан ырытыыта, хабыыта оччотооҕу кэми муҥутуурдук куоһарар. Манна кини норуот инники дьылҕатын, норуот атын омуктардыын хардарыта дьүөрэлэһэр туспа этнос быһыытынан тыыннаах хаалыытын, бүтүн аан дойду тутуллан турар оҥкулун инники күөҥҥэ тутар. Бу үлэ суруллар кэмигэр сайдыы суолун тобуларга санааны этии букатын суоҕа», — диэтэ кини. Салгыы бу үлэҕэ тирэҕирбит аныгы научнай хабааннаах үлэлэр оҥоһуллубуттарын уонна билигин да оҥоһулла туралларын ыйда.

 

Педагогическай наука доктора, психологическай наука доктора, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет ректора Евгения Михайлова университет иһинэн тэриллибит А.Е.Кулаковскай (салайааччы Л.Р.Кулаковская) институтун туһунан сиһилии сырдатта. Кини А.Е.Кулаковскайга анаммыт научнай, архивнай, музейнай комплексы тутууга университекка сир учаастага бэриллэрин туруоруста.

 

 

СӨ Айылҕа харыстабылын миниистирэ Василий Григорьев «Саха интеллигенциятыгар» сурукка киһи уонна айылҕа алтыһыыларыгар анаммыт чааһын ырытан кэпсээтэ. «Өксөкүлээх Өлөксөй Саха сирин уһаты-туора айаннаабыта, өрөспүүбүлүкэ өрүһүнэн барытынан устубута, төрөөбүт төрүт дойдутун айылҕатын бэрт кыра ымпыгар тиийэ үөрэппитэ, чинчийбитэ. Кини айылҕалыын алтыһыыта чулуу айымньыларыгар арылхайдык арыллыбыттара, айыллыбыттара. Кини бу айымньыларыгар айылҕа сокуонун тутуһар ураты улахан суолталааҕын эппитэ», — диир кини уонна манна сыһыаран айылҕа харыстабылын бүгүҥҥү сокуоннарыгар, балаһыанньатыгар киэҥник тохтоото. А.Е.Кулаковскай күөллэргэ балык үөскүүрүн ситиһиигэ ыйыыта-кэрдиитэ күн бүгүн сытыытык турарын, маныаха билиҥҥи балаһыанньаны миниистир ырытта.

 

Биологическай наука доктора, СӨ Наукаларын Академиятын сүбэһитэ Дмитрий Саввинов А.Е.Кулаковскайы аан дойду улуу киһитинэн, генийинэн ааттыаҕыҥ диэн ыҥырда. Кини аска-үөлгэ куттал суох буолуутугар сыһыаннаан Өксөкүлээх көрүүтүн, толкуйун ырытта.

 

 

Эрдэ этэн аһарыллыбытын курдук, «Саха интеллигенциятыгар» сурукка үөрэҕи сайыннарыыга биир ураты болҕомто ууруллар. Дойдубут социальнай-экономическай өттүнэн сайдарыгар үөрэх суолтата улаханын А.Е.Кулаковскай элбэхтэ бэлиэтиир.

 

«Мин саныырбынан, алын тииптээх тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салааларыгар билиини биэрэр хайсхалаах оскуолалар наадалар», «Билигин баар оскуолаларга сахалыы суругу-бичиги киллэриэххэ, ону үөрэтиигэ сылга муҥутаатаҕына 1 ыйдаах бириэмэни ылыа», «Саха литературатын үөскэтиигэ бастакы уонна дьоһуннаах хардыынан нууччалыыттан сахалыы тылбаас буолуохтаах», «Уопсастыбаннай библиотекалар наадалар, таарыччы эттэххэ, тас дойдулар билиҥҥи олохторун туһунан өйдөбүллээх буолар туһуттан периодическай уонна аналлаах сурунааллары сурутуохха» диэн үйэлэргэ өлбөөдүйбэт, кэминэн-кэрдиинэн суураллыбат үөрэххэ анаммыт элбэх этиини бу сурукка ааҕыахха сөп. «Оскуола уонна уопсастыбаннай олох» туспа бас баар. Маны СӨ µөрэҕин миниистирэ Афанасий Владимиров ырытта, билиҥҥи олоҕу кытта ханыылыы тутта. Сахалыы тылынан саҥарыы, үөрэнии суолтатыгар кини тохтоото. Ол курдук, сахалыы үөрэнии программалара, үөрэх кинигэлэрэ оҥоһуллалларын, математика эҥин курдук предметтэр сахалыы тылбаастаналларын эттэ. Саха тылын уонна литературатын үөрэтэр кабинеттар хааччыллалларын, бу предметтэргэ олимпиадалар ыытыллалларын, о.д.а. тэрээһиннэргэ кини киэҥник тохтоото.

 

Өксөкүлээх тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салааларыгар билиини биэрэр хайысхалаах оскуолалар диэн эппитигэр сигэнэн, ити өссө 60-с сылларга саҕаламмытын, 1988 сыллаахха бастакы агрооскуоланы Чурапчы Дириҥин орто оскуолата көҕүлээбитин, билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маннык хайысхалаах 57, ону таһынан 13 көһө сылдьар оскуолаҕа үгэс буолбут дьарык өрө тутулларын миниистир эттэ.

 

 

Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттарын уонна Арктика проблемаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Виктор Губарев А.Е.Кулаковскай өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай туругун ырытыыта сүҥкэн улахан суолталааҕын таһынан үйэлэри уҥуордаан, күн бүгүҥҥэ диэри суолтата мөлтөөбөтөҕүн-ахсаабатаҕын эттэ. Кини өтө көрөр дьоҕурунан, дьулуурунан чахчыта да, «гений» диэн ааттанара саамай сөптөөҕүн эттэ. Кини айымньыларыгар аныгы олоҕу уруйдаабытын биһирии бэлиэтээтэ. Өксөкүлээх сири-уоту тыырсыыга, дьону-сэргэни олохсутууга сыһыаннаах этиилэрин кини ымпыктаата, аныгы олоҕу кытта ыкса ситимнээтэ. «Кини чулуу айымньылары айбыт, үөһэнэн, айар үлэ ухханыгар үлүһүйэ сылдьар киһи буолбатаҕын бу сурук көрдөрөр. Сиргэ-уокка, олоххо чугаһын, норуотун инники дьылҕатын туһугар улаханнык ыалдьарын уонна долгуйарын бу сурук биир тыла суох дакаастыыр. Сурук хас биирдии хаһаайыстыбаннай салайааччыга сүбэ-ама буолан, остуолугар сытар кинигэтэ буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, Өксөкүлээх суругар ити-бу ыйытыкка чопчу хоруйдар бааллар», - диэтэ кини уонна «Саха интеллигенциятыгар» сурук Хаҥалас Хачыкаатыгар С.П.Барашков дьиэтигэр суруллубутун, бу дьиэ билигин иччитэхсийэн турарын эттэ. Бу дьиэни «Саха интеллигенциятыгар» сурук суруллубут дьиэтин быһыытынан биллэрэн, харыстыыр уонна өйдөбүнньүк оҥорор наадатын ыйда.

 

 

СӨ Идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Александр Ким-Кимэн бу дьоһун үлэҕэ А.Е.Кулаковскай дьон-сэргэ өйдүүр, билэр дьоҕурун үрдэтиигэ дьулуһуутун биһирии бэлиэтээтэ. Маныаха сыһыаран быраап өттүнэн култуураны, билиини-көрүүнү үрдэтиигэ билиҥҥи кэмҥэ ыытыллар үлэҕэ киэҥник тохтоото. Өксөкүлээх арыгылааһыны, табахтааһыны, хаартылааһыны туоратар ураты суолталааҕын элбэхтэ бэлиэтээбитэ. Хаһан даҕаны ситэ сайда илик норуот бэйэтин күүһүнэн «Культурнай көр-нар» ити көрүҥнэрин кытта охсуспатаҕын ааһан, буортутун да төрүт өйдөөбөтөҕө», - диэн суруйбут А.Е.Кулаковскай. Быраап өттүнэн култуураны таһынан өбүгэ төрүт оонньууларын сайыннарыыга А.Н.Ким-Кимэн тохтоото. Конференцияҕа Саха сирин бастакы президенэ, билигин Госдума депутата Михаил Николаев, философскай наука кандидата Ким Дьячковскай, уо.д.а. бу үлэҕэ сыһыаннаан бэйэлэрин санааларын тиэртилэр.

 

 

Научнай-практическай конференция түмүгүнэн А.Е.Кулаковскай аатын үйэтитиигэ өрөспүүбүлүкэтээҕи архыып-музейы тэрийиигэ, А.Е.Кулаковскайга анаммыт научнай, архивнай, музейнай комплексы тутууга университекка сир учаастага бэриллэригэр, А.Е.Кулаковскай төрөөбүтэ 150 сылыгар аналлаах тэрээһиннэри тэрийэргэ, алын профессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ кини хаалларбыт үлэлэригэр анаммыт научнай-чинчийэр үлэлэри өйүүргэ, учууталларга уонна үөрэнээччилэргэ куонкурустары биллэрэргэ этилиннэ.