РФКП фракциятын чилиэнэ А.Кривошапкин этии киллэриитинэн, Саха сирин уһулуччулаах судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй дьиэйэтэлэ А.Я.Овчинникова уонна Ил Түмэн хас да ыҥырыытын дьокутаата Ф.Г.Охлопков олохтон туораабыттара үс сыла туолбутун дьокутааттар атахтарыгар туран кэриэстээтилэр.

 

Мунньах бэбиэскэтин бастакы боппуруоһунан «СӨ 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи «СӨ Конституциятыгар (Төрүт сокуонугар) уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии туһунан» СӨ Конституционнай сокуонун 2 ыстатыйатын күүһүн сүтэрбитин билинии туһунан» СӨ конституционнай сокуонун барыла турда. Сокуон барылын көҕүлээһини СӨ Конституционнай суута уонна Ил Түмэн дьокутаата В.Басыгысов оҥорбуттар. Бу боппуруоска дакылааты СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Д.Миронов оҥордо.

 

Көннөрүүнү киллэрии СӨ Конституциятын федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрии сыалынан оҥоһуллубут. 2012 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн «РФ субьектарын сокуону таһаарар (бэрэстэбиитэллээх) уонна толоруулаах уорганнарын тэрээһиннэрин уопсай тускулларын туһунан» ФС-ҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» уонна «РФ гражданнара быыбардыыр бырааптарын уонна референдумҥа кыттарга бырааптарын сүрүн мэктиэлэрин туһунан» федеральнай сокуоннар күүстэригэр киирдилэр.

 

РФ субьектарын үрдүкү дуоһунастаах дьоннорун РФ гражданнара бүттүүн тэҥ уонна быһаччы төрүккэ олоҕуран, кистэлэҥ куоластааһынан талар быыбардарга көһүү, ол быыбардары ыытыы сүрүн көрдөбүллэрин быһаарыы, РФ субьегын баһылыгын боломуочуйатын тохтотуу институтун олохтооһун чааһыгар уларытыылар киллэрилиннилэр. РФ субьектарын Конституцияларын федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрии процедурата 2012 сыл от ыйын 1 күнүгэр диэри ыытыллыахтаах.

 

Ол быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах киһитин быыбарын ыытыы бэрээдэгин олохтооһуну уонна быыбар күнүн-дьылын анааһыны тохтотор СӨ Конституциятын ыстатыйата бэйэтин күүһүн сүтэрбитинэн билиниллэр. Этиллэр ыстатыйа күүһүн сүтэрбитин билинии өрөспүүбүлүкэ баһылыгын быыбарын туһунан СӨ Конституциятын нуормалара үлэлиилэрин хааччыйар.

 

Куоластааһын түмүгүнэн сокуон барыла бастаан бастакы ааҕыыга, онтон иккистээн бүтэһиктээх ааҕыыга ылыллар.

 

«СӨ Конституциятыгар (Төрүт сокуонугар) уларытыылары уонна көннөрүүлэри киллэрии туһунан» сокуон барыла СӨ Конституционнай суутун уонна норуот дьокутаата В.Басыгысов конституционнай көҕүлээһиннэринэн буолар. Бу боппуруоска дакылааты Конституционнай суут бэрэссэдээлэ Д.Миронов оҥордо.

 

Конституционнай сокуон барылын 1 ыстатыйатыгар СӨ Конституциятыгар кэккэ уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэргэ этиллэр. Ол курдук, Ил Түмэн кэмпэтиэнсийэтин туһунан 56 ыстатыйа 19 пуунугар өрөспүүбүлүкэ президенин төттөрү ыҥырыы бэрээдэгин уонна төттөрү ыҥырыыга куоластааһыны анааһын боломуочуйатын олохтооһуну киллэрэргэ этиллэр. Субьект үрдүкү дуоһунастаах киһитин быыбарыгар көһүүнэн сибээстээн, РФ президенин этии киллэриитинэн өрөспүүбүлүкэ парламена РФ гражданиныгар президент боломуочуйаларын сүктэрэр бырааба тохтотулларыгар этиллибит.

 

406 №-дээх федеральнай сокуон этэринэн, Федерация субьегын үрдүкү дуоһунастаах киһитин дуоһунаһын аатыгар «президент» диэн тыл суох буолуохтаах. Ол иһин сокуон барылын оҥорооччулар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыга» диэн ааты туттарга этии киллэрбиттэр.

 

Конституционнай сокуон бу барылын өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа киэҥник дьүүллэспитэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах киһитин солотун сахалыы ааттааһын боппуруоһа ИлТүмэҥҥэ, научнай түмсүүлэргэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ дьүүллэһиллибитэ. Тыа сирин түмсүүлэриттэн президент аадырыһыгар кэккэ этиилэр киирбиттэрэ.

 

Ол түмүгэр историческай суолтатынан, тыл-өс тутулун өттүнэн саха судаарыстыбаннай тылыгар «Ил Дархан» диэн аат дьон-сэргэ, норуот ылыныытыгар ордук чугас уонна табыгастаах буолуоҕар тохтонуллубута. Учуонай түмсүүтүн уонна уопсастыбаннас санааларын учуоттаан, СӨ Конституционнай хамыыһыйата «СӨ Конституциятыгар (Төрүт сокуонугар) уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии туһунан» конституционнай сокуон барылын 2 ыстатыйатын 7 пуунун «Глава Республики Саха (Якутия)» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана» диэн ааттар тэҥ суолталаахтарын туһунан хос пуунунан эбэн биэрэр туһунан быһаарыы ылыммыт.

 

Көннөрүү Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар көрүллүбүт уонна биһирэммит. Онон, сокуон барылын 2 ыстатыйатын 7 пуунун маннык эрэдээксийэлээн туран, саҥа 3 чааһынан эбэн биэрэргэ этиллэр: «3. Үрдүкү дуоһунастаах киһи икки судаарыстыбаннай тылга «Глава Республики Саха (Якутия)» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана» диэн ааттара тэҥ суолталаахтар»

 

Сокуон бу нуормата билигин үлэлии сылдьар президент боломуочуйата тохтоотоҕуна күүһүгэр киирэрэ көрүллэр.

 

Дакылааччыкка ыйытыылары Г.Артемьев, В.Куличкин, А.Гаврильев биэрдилэр. Дьүүллэһиигэ Г.Артемьев, З.Корнилова кытыннылар.

 

Куоластааһын түмүгүнэн конституционнай сокуон барыла бүтэһиктээх ааҕыыга ылылынна. Ол быһыытынан, инникитин СӨ үрдүкү дуоһунастаах киһитэ нуучча тылыгар «Глава Республики Саха (Якутия)», сахалыы «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана» диэн ааттаныаҕа. СӨ Конституциятыгар (Төрүт сокуонугар) бу ааттар тэҥ суолталаахтарын туһунан балаһыанньа сурулунна.