Саха Республикатын Ил Түмэнин Председателин солбуйааччы А.Н.Жирков «Оҕо туһугар үөрэхтээһини тупсарыы» Саха Республикатын үөрэх үлэһиттэрин 2012 сыл атырдьах ыйынааҕы мунньаҕар этиитэ.
 
 
Бүгүҥҥү мунньах бэбиэскэтин чэрчитинэн эһиги дьүүлгүтүгэр уонна республика Үөрэҕин министерствотын болҕомтотугар урут маннык таһымнаах мунньахтарга хайа эрэ өттүттэн дьүүллэһиллибит эрээри сүнньүнэн кэскиллээх быһаарыы кыайан ылыллыбатах боппуруостарын таһаарыахпын баҕарабын.  Ол – үөрэнэр оҕо даҕаны, студент даҕаны бэйэтин социальнай балаһыанньатыттан, туругуттан, төрөппүттэрэ кыаналларыттан-кыамматтарыттан тутулуга суох үөрэнэригэр, үөрэҕи ыларыгар хара маҥнайгыттан тэҥ кыаҕынан, тэҥ быраабынан туһанарын хааччыйыы туһунан.

Бастакы боппуруос – республикаҕа икки государственнай – нуучча уонна саха – тылынан үөрэнэргэ Саха Республикатын Төрүт сокуонунан бигэргэтиллибит тэҥ кыаҕы хааччыйыы. Мин өссө 2005 сыллаахха алтынньы ыйга буолбут учууталлар XI съезтэригэр сокуон ирдэбиллэрин толоруу өттүттэн бу эйгэҕэ республика нэһилиэнньэлээх пууннарыттан ордук кыһалҕалаахтарынан Дьокуускай к. буоларын бэлиэтээн эппитим. Оччолорго Дьокуускай куоракка үгүс дьон көһөн барыыта-көһөн кэлиитэ нэһилиэнньэ икки сүрүн (саха тыллаах уонна нуучча тыллаах) бөлөҕүн ахсаана тэҥнэһиитигэр тиэрдибитэ. Бу 2010 сыллааҕы нэһилиэнньэ перепиһин түмүгүнэн эмиэ бигэргэтиллэр. Ол эрээри бу үөскээбит быһыы-майгы республикабыт киин куоратыгар үөрэх политикатын былааннааһыҥҥа уонна олоххо киллэриигэ тиһэҕэр диэри аахсыллыбатаҕа. Кэлиҥҥи икки сылга эрэ, бастатан туран, республика Президенин уонна Дьокуускай к. саҥа дьаһалтатын көҕүлээһиннэринэн бу эйгэҕэ нэһилиэнньэ Конституциянан мэктиэлэммит быраабын хааччыйыыга балайда кэскиллээх дьаһаллар саҕаланнылар. Бу дьаһаллар ордук тэтимирэн, кэҥээн иһиэхтээхтэр. Улахан хамсааһын тахсыахтаах. Урукку өттүгэр ситимэ суох, көтүмэхтик дьаһаммыппыт содулугар куорат оскуолаларыгар саха үөрэнээччилэрэ төрөөбүт тылларын билэр таһымнара тыа оскуолаларын көрдөрүүлэриттэн быдан намыһах.

Республика парламена төрөппүттэр сокуоннай модьуйууларын өйүүр. Ол гынан баран парламент – ситэриилээх былаас буолбатах.  Бу проблемаҕа республика Үөрэҕин министерствотын болҕомтотун өссө төгүл туһаайабын. Кэлиҥҥи 5 сылга республика Үөрэҕин министерствота бу боппуруос сүнньүнэн Саха Республикатын Правительствотыгар даҕаны,  Ил Түмэнигэр даҕаны биир даҕаны ыллыктаах этиини бэлэмнээн киллэрбэтэ, туруорсубата. Бу уонна кэлэр сылларга оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэлэригэр сахалыы бөлөхтөрү тэрийии кэҥээн иһиэҕэ. Онтон сотору кэминэн бу детсадтар оҕолоро оскуолаҕа барар саастарын туолуохтара, онон министерство бу оҕолор төрөөбүт тылларынан үөрэнэллэригэр тэҥ кыаҕы хааччыйар туһугар күн бүгүҥҥэттэн ылсан үлэлэһэрэ ирдэнэр.

Иккис боппуруос – дьоҕус (малокомплектнай) уонна аҕыйах үөрэнээччилээх (малочисленнай) оскуолалар тустарынан.

2011 сыл муус устар ыйынааҕы дьаһал кэнниттэн республикаҕа үөрэх үлэһиттэрин хамнастарын таһымын экономика эйгэтин орто хамнаһыгар тэҥнээһин ситиһиллибитэ. 2011 сыллаахха ол ортотунан 30 тыһ. солкуобайга тэҥнэспитэ. Ол гынан баран республика үөрэҕин тэрилтэлэрин аҥаардарын кэриҥэ хамнас орто кээмэйигэр кыайан тиийбэтэҕэ. Биллэн турар, үксүн дьоҕус кээмэйдээх уонна аҕыйах оҕолоох оскуолалар  оннук дьылҕаламмыттара. Республика үрдүнэн 212 дьоҕус кээмэйдээх (малокомплектнай) уонна 57 аҕыйах оҕолоох (малочисленнай) оскуола баар. Билигин аҕыйах оҕолоох оскуолаҕа хамнас таһыма республика орто хамнаһыттан икки төгүл, онтон сорохторго – оннооҕор өссө кыра. Үөрэтэр-материальнай базанан хааччыллыы таһыма бу оскуолаларга эмиэ быстар мөлтөх. Бу маннык оскуолалары  үөрэх тэрилтэлэрин үбүлээһини үөрэнээччи ахсааныгар  баайбыт 122-с федеральнай сокуон үөскэтэн таһаарбыта.  Мин биһиги республикабыт усулуобуйатыгар бу сокуон ирдэбиллэрин толору тутуһар кыаллыбатын, ону ааһан сатамматын туһунан балайда олохтоохтук дакаастаан хаста даҕаны этэн турабын. Кыра оскуолалары күөмчүлээһин тохтуох тустаах.

Бүгүн бу үөскээбит ыарахан быһыыны-майгыны тохтотор суол биир эрэ –  бастакы хардыы быһыытынан «аҕыйах үөрэнээччилээх оскуола» диэн өйдөбүлү төрдүттэн көтүрүөххэ уонна республикаҕа баар 57 аҕыйах үөрэнээччилээх оскуоланы статустарынан уонна үбүлээһин схематынан дьоҕус (малокомплектнай) оскуолаларга  тэҥниэххэ наада. Үөрэх министерствота ааҕан-суоттаан туһааннаах этиини Саха Республикатын Правительствотыгар уонна Ил Түмэҥҥэ уталыппакка киллэриэх тустаах. Бу –  оҕолор даҕаны тустарыгар, учууталлар даҕаны тустарыгар, өбүгэлэрин төрүт сирдэригэр-уоттарыгар олохсуйан олорор дьон-сэргэ даҕаны туһугар туһалаах буоларыгар бигэ эрэллээхпин.

Түмүк этиибин төһө туһалааҕын уонна көдьүүстээҕин туһунан толкуйдаан көрүүгэ көтөҕөбүн. Ол – Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ идэлээх үөрэх эйгэтигэр тэҥ кыахтаах буолууларын туһунан.  Сэбиэскэй былаас маҥнай олохсуйарын саҕана бу маннык сорук  государственнай политика таһымыгар таһаарыллыбыта уонна 1930 сыллаахха А.И.Герцен аатынан Хотугу норуоттар институттарыгар (билигин А.И.Герцен аатынан РГПУ) сүктэриллибитэ. Ааспыт 80 сыл устатыгар Хотугу норуоттар институттара сүҥкэн государственнай суолталаах соругу толорон кэллэ, бу үлэ билигин салҕана турар.

Мин Дальнай Восток уокуругун сиригэр-уотугар олорор Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрин истэриттэн үрдүк квалификациялаах специалистары бэлэмниир туһугар М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университет базатыгар федеральнай суолталаах үөрэх киинин тэрийэр туһунан этии киллэрэбин. Бүгүн ХИФУга Российскай Федерация Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын  тылларын уонна культураларын института аһыллан үлэлии турар, 2011 сыл алтынньытыгар арыллыбыт университет Чукоткатааҕы филиалын бастакы куурсугар үөрэххэ ылыллыбыт 40 студентан 16-та Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ буолаллар. Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университет бу бырайыагы Дальнай Восток федеральнай уокругун үрдүнэн уонна ол тас өттүгэр таһааран тэнитэригэр республика көмөлөһүөх, Хоту дойду усулуобуйатыгар төрүт дьарык салааларын уонна хотугу сир-уот туһаныллар кэскилин учуоттаан тэриллэр идэлэргэ үөрэтиигэ государственнай сакааһы оҥоруох  тустаах.

Ытыктабыллаах коллегалар. Дойдуга бигэ туруктаах үөрэхтээһин тиһигэ урусхалланарын саҕана, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар,  Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е.Николаев көҕүлээһининэн биһиги республикабытыгар үөрэх эйгэтэ государственнай политика тутаах соругунан биллэриллибитэ. Бу политика республика сокуоннарынан күүскэ өйөммүтэ. «Үөрэх туһунан», «Учуутал туһунан», «Тыа сиринээҕи үөрэх тэрилтэлэрин туһунан» уо.д.а. республика сокуоннара биһиги сүрүн баайбытын – педагогическай кадрдары, оскуолаларбытын уонна кинилэр үтүө үгэстэрин харыстыырга бигэ тирэх, көмө буолбуттара. Бүгүн ол саҕанааҕы кэмтэн ордук ыарахан кэм буолбатах. Биһиги бүгүн бэйэбит иннибитигэр кэскиллээх соруктары сөптөөхтүк туруорунуохпутун уонна ону толорууга политическай дьулуурбутун түмүөхпүтүн эрэ наада. Ол ситэ кыаллыбат.

Барыгытыгар ситиһиилэри баҕарабын. Саҥа үөрэх дьыла саҕаламмытынан эҕэрдэлиибин.

Ил Түмэн Пресс-сулууспата.