Күн-дьыл баран истэҕин ахсын олохпут сыыйа оннун булан, сааһыланан иһэр. Билигин Российскай Федерацияҕа — бары салааларга, эйгэлэргэ уларыйыы, ол эбэтэр модернизация кэмэ. Уларыйарбытын былаас эрэ буолбакка, кэм-кэрдии эмиэ ирдиир саныыбын.
Доруобуйа харыстабылын модернизациятыгар Сахабыт сирин эмчиттэрэ төһө бэлэмнээхтэрий? Ил Түмэҥҥэ сэтинньи 15 күнүгэр бу тиэмэҕэ, туһулаан кадр политикатыгар сүбэ мунньах ыытылынна.
Нэһилиэнньэ 65 % астыммат
Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр нэһилиэнньэ медицина өҥөтүнэн хааччыллыытын судургутутар, хаачыстыбалаах оҥорор сыаллаах 2011-2012 сыллары хабар доруобуйа харыстабылын модернизациялыыр бырагыраама оҥоһуллан бүтэн эрэр. Бу боппуруоһунан Ил Түмэҥҥэ доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Алексеева көҕүлээһининэн экспертнэй сүбэ тэриллибитэ. Мунньаҕы ити сүбэ тэрийэн ыытта.
Соторутааҕыта Российскай Федерация бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Путин регионнардааҕы доруобуйа харыстабылын тупсарыы бырагыраамаларын тула кэпсэтэр видео-конференцияны ыыппыта. Манна бары регионнар салайааччылара, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэбит Президенэ Егор Борисов кыттыыны ылбыттара. Премьер Владимир Путин этэринэн, “Доруобуйа” национальнай бырайыакка 590 млрд. солк. угуллубут. Кини медицинскэй өҥөнү оҥоруу хаачыстыбатыттан нэһилиэнньэ 65 % астымматын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Бу бырыһыаҥҥа кадр боппуруоһа улахан оруоллаах дии саныыбын. Баар кыһалҕалары туоратыыга кэлэр икки сылга 460 млрд. солк. тыырыллыаҕын туһунан эппитэ. Онон “үп-харчы суох, тиийбэт” диэн муҥатыйар кыахпыт суох буолар. Этэргэ дылы, үлэ-хамнас хайдах быһыылаахтык барыыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктанар.
Быраас хамнаһа намыһах
Бу тэрээһиҥҥэ доруобуйа харыстабылын кадровай политикатыгар үгүс проблемалар таарылыннылар. Ол ииччэх-бааччах кыһалҕалартан саамай сүрүннэригэр тохтуом.
Доруобуйа харыстабылын эйгэтиттэн тэйиччи, көннөрү дьон саныылларынан, үрүҥ халааттаах аанньалларбыт хамнастара үрдүк буолуох курдук. Дьэ, оннук буолбатах. Сүбэ мунньахха доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Олег Припузов этэринэн, поликлиникаларга үлэлиир быраастар ыйга 11 тыһ. солк. эрэ тахса хамнаһы аахсаллар.
Ол иһин да быраастарбыт хастыы эмэ сиринэн сүүрэ сылдьан үлэлиир буоллахтара. Биллэн турар, мантан үлэ хаачыстыбата түһэр. Этэргэ дылы, аҥаар атаҕа атын сиргэ баар киһиттэн туох түмүктээх үлэни эрэйиэххиний? Хас да сиринэн үлэлиир быраастар приемнарыгар 1 чаас кэриҥэ хойутаан кэлэллэр (бэйэм итинник түгэҥҥэ түбэһэн турабын. - Авт.). Киһи быраастары баалаабат. Бу сыана үрдүү турар кэмигэр дьиэ кэргэттэрин иитээри, хас да сиринэн үлэлээн эрдэхтэрэ.
Улууска эмчит тиийбэт
Эмиэ миниистири солбуйааччы этэринэн, Дьокуускай куорат доруобуйатын харыстабыла кадрынан хааччыллыыта үчүгэй, толору эбит буоллаҕына, улуустарга олох атын хартыына эбит. Сэбиэскэй кэм саҕаттан тыа сиригэр быраастар тиийбэт эбит буоллахтарына, күн бүгүнүгэр диэри ити боппуруос улаханнык быһаарыллыбакка турар диэн хайа баҕарар этиэххэ сөптөөх.
Ордук хоту улуустар кадр кыһалҕатын көрсөллөр. Ас-таҥас сыаната ыарахан, олорорго ыарахан усулуобуйалаах, киинтэн кый ыраах сытар хотугу улуустарга үлэлии ким даҕаны барыан баҕарбат буолла. Бу сирдэргэ барар кадрдарга ураты усулуобуйаны тэрийиэххэ наада. Баар кыһалҕаны туоратар сыалтан “Арктическай, хоту улуустарга үлэлиир быраастар мэктиэлэрин туһунан” диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун барыла бэлэмнэнэ сылдьар.
Интернатура кыһалҕата
Экспертнэй сүбэ чилиэнэ, Дьокуускайдааҕы медицинскэй институт директора Пальмира Петрова инникитин интернатура улахан кыһалҕаны көрсүөҕүн туһунан боппуруоһу көтөхтө.
Кэлэр сылга Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет медицинскэй институтун 195 устудьуон үөрэнэн бүтэрэр. Билиҥҥи туругунан ити выпускниктартан 55-гэр эрэ интернатураны барар усулуобуйалара олохтоммут. Оттон үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбит 140 быраас инники дьылҕалара, этэргэ дылы, сир уонна халлаан икки ардыгар ыйаммыт. Интернатураны баралларыгар үп-харчы көрүллэ илик.
- Үгүс регионнарга медицинскэй үрдүк үөрэх кыһалара Доруобуйа харыстабылын министерствотын иһинэн үлэлииллэр. Оттон биһиги институппут Үөрэх министерствотыгар сыһыарылла сылдьар. Быйылгы выпускниктар интернатураларын кыһалҕатын тустаах министерствоҕа туруорсубутум, сайаапка түһэрбитим. Ол эрээри ити боппуруос хайдах быһаарыллара биллибэт. Выпускниктар интернатураны баралларыгар Новосибирскайы кытары кэпсэтиини ыыппыппыт. Интернатураны барааччылар хамнас диэни ылбаттар. Кинилэргэ 7-8 тыһ. солк. стипендия бэриллэр. Институту бүтэрбит оҕолор үп-харчы суох буоллаҕына, олох даҕаны улуустарга барыахтара суоҕа. Хайдах сылы быһа харчыта суох, өссө үөрэхтэрин иһин төлөөн олоруохтарай? Доруобуйа харыстабылын министерствота бу боппуруоһу болҕомтоҕо ыларыгар баҕарабын, - диэн Пальмира Георгиевна эттэ.
Кырдьык, интернатура боппуруоһугар улахан кыһалҕа үөскээбит. Үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын министерстволара ити үөскээбит проблеманы болҕомтоҕо ыланнар туоратыахтара дии саныыбын.
Концепция наада
Экспертнэй сүбэ чилиэнэ, уопуттаах быраас Александра Стручкова кадр политикатыгар анал концепция наада диэн санаатын үллэһиннэ. Кини доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр салайар кадры бэлэмнээһин боппуруоһун эмиэ көтөхтө. Үлэ-хамнас хайдах барара, хамсыыра салайааччыттан улахан тутулуктаах. Александра Стручкова этэринэн, урукку өттүгэр “Салайар кадры бэлэмнээһин туһунан” анал бырагыраама үлэлиир эбит.
Сүбэ мунньах кыттыылаахтара ким баҕалаах салайааччы буолар, итинтэн үлэ хаачыстыбата мөлтүүр диэн бэлиэтииллэр.
Улуустарга кылаабынай бырааһы муниципальнай тэриллии аныыр. Доруобуйа министерствота сөбүлэҥи эрэ биэрэр боломуочуйалаах. Маннык балаһыанньаттан эмиэ кадр политиката мөлтүүрүн мунньах кыттыылаахтара ыйдылар. Сүбэ чилиэннэрэ этэллэринэн, улуус баһылыгын быыбарыгар кыайа-хото туттан үлэлээбит быраас эбэтэр баһылык билсиилээҕэ кылаабынай быраас буолар түгэнэ элбэҕин экспертнэй сүбэ чилиэннэрэ бэлиэтээтилэр.
Правовой үөрэхтээһини күүһүрдүөххэ наада диэн сүбэ чилиэннэрэ этии киллэрдилэр. Буолаары турар уларыйыылары хас биирдии салайааччы, медперсонал билиэхтээх. Тугу даҕаны билбэт салайааччы үлэһититтэн тугу ирдиэҕэй?
Квалификацияларын сүтэрбит кылаабынай быраастар үлэлэриттэн тохтоон бараннар, кыайан үлэ булбаттарын туһунан эмиэ мунньахха ахтылынна.
Аныгы технологиялар сайда, олоххо киирэ турар кэмнэригэр английскай тылы билии наадалаах. Ордук бу доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр суолталаах. Медицинскэй институкка бу боппуруоска үлэ барар. Тас дойдуларга стажировкаланар быраас омук тылын хайаан да билиэхтээх.
Быраас психотерапевт буолуохтаах
Сүбэ мунньахха эмчиттэр ыарыһахха сыһыаннара мөлтөҕүн бэлиэтээтилэр. Кылгастык быһаардахха, медперсонал этикатын боппуруоһун көтөхтүлэр.
Хаһыаттарга, сурунаалларга ити туһунан элбэхтик суруллар. Гиппократ андаҕарын кэһээччи “үрүҥ халааттаах аанньаллар” кэккэлэрэ хаҥыы турара киһини харааһыннарар. Эмиэ Гиппократ “не вреди больному” диэн этиитин толорбот, ыарыһахха аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһар быраастар, хомойуох иһин, бааллар. “Российскай Федерацияҕа булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын туһунан” федеральнай сокуон олоххо киирдэҕинэ, үлэлээтэҕинэ бу быһыы-майгы уларыйыа диэн эрэллээхпин. Ити сокуон үлэлээн киирэн бардаҕына, доруобуйатын туругун көрдөрүнээччи киһи бырааһын уонна балыыһатын бэйэтэ таларыгар көҥүл бэриллиэ. Ол эрээри эмчиттэргэ көрдөрүнээччилэр наһаалыыллара эмиэ баар суол. Бэйэ-бэйэҕэ икки өттүттэн ытыктабыллаах сыһыан наада.
Эмчит үлэтэ ыараханын, уустугун бары билэбит. Сүбэ мунньахха психологическай өттүнэн сынньанар, эмчиттэргэ анал хостор наадаларын туһунан эттилэр.
Хас биирдии быраас психотерапевт буолуохтаах диэн сүбэ мунньах кыттыылаахтара бэлиэтээтилэр.
* * *
Булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын территориальнай фондатыгар киирэр эмп тэрилтэлэрэ фондаттан хамнас аахсыахтара. Анал хайысхалаах специалистарга уонна орто үөрэхтээх персоналларга хамнас үрдүүрэ күүтүллэр. Офтальмология салаатыгар үөрүүлээх сонун баар. Ол курдук, урукку өттүгэр ыарыһах харах хрусталигын сыанатын бэйэтэ төлүүр эбит буоллаҕына, инникитин ити суума судаарыстыбаттан төлөнөр буолуоҕа. Ханнык баҕарар уларыйыыга бэлэмнэнии наада. Биһиги эмчиттэрбит модернизацияҕа бэлэмнэрин күн-дьыл көрдөрүө турдаҕа.
Людмила Ноговицына, «Ил Түмэн» хаһыат